Berdaq atinda

7-тema. Imla qaǵıdaları. Túbir hám qosımtanıń jazılıwı


Joba:

1. 
   Imla principleri
   
2. 
   Túbirdiń jazılıwı
   
3. 
   Qosımtanıń jazılıwı
   
4. 
   Túbir hám qosımtanıń jazılıwı
   

Tayanısh sózler – fonetikalıq princip, morfologiyalıq princip, tariyxıy princip.

Imla qaǵıydaların dúzgende fonetikalıq, morfologiyalıq (etimologiyalıq), tariyxıy (tradiciyalıq) principlerine tiykarlanadı. Fonetikalıq princip házirgi qaraqalpaq tiliniń imlasında úlken áhmiyetke iye. Óytkeni oǵada kóp sózler qalay aytılsa, solay jazıladı. Sózlerdegi seslerdiń ózlerine tiyisli bolǵan grafikalıq tańbaları menen ańlatılıwı fonetikalıq princip tiykarında boladı. Mısalı: bala, ata, taraq, sana hám t.b. sózlerdegi háripler olardıń aytılıwı menen sáykes keledi.

Barlıq sózlerdegi aytılıwı menen jazılıwı sáykes kele bermeydi. Mısalı: jońqa, túńgi, jambadı, isembedi, bashshı, jassın t.b. túrinde aytılǵanı menen jońqa, túńgi, janbadı, isenbedi, bashshı, jazsın, bolıp bul sózlerdiń túbirleri tolıq saqlanıp jazıladı. Klup, aktip, pedagog, İvanop, Asqarop túrinde aytılıwına qaramastan, olar klub, aktiv, pedagog, İvanov bolıp jazıladı; dialektlik ózgesheliklerine baylanıslı sennen, seller, kúnner, kúller t.b. bolıp aytılıwına qaramastan olar senler, kúnler bolıp jazıladı; qaraǵoy, alagel, saralat, baralmaydı túrinde aytılatuǵın sóz dizbekleri jazıwda qara qoy, ala kel, sarı at, bara almaydı bolıp, hár bir sózdiń óziniń ádettegi pútinligi saqlanıp jazıladı. Bunday bolıp aytılıwına qarap emes, al sózdiń túbiriniń hám qosımtanıń ádettegi pútinligi saqlay otırıp jazılıwı morfologiyalıq princip tiykarında boladı. Morfologiyalıq principti ádebiyatlarda etimologiyalıq princip dep te ataydı.
Qaraqalpaq tilinde teńdey, qatara jumsalatuǵın samal-shamal, salı-shalı, saǵal-shaǵal, aylan-aynal, jıynal-jıylan, qıynal-qıylan túrindegi sózler ushırasadı. Jazıwda olardıń dáslepkilerin (samal, salı, saǵal, aylan, jıynal, qıynal) qollanıw dástúrge aylanıp ketken. Sózlerdiń bunday bolıp jazılıwı tariyxıy (tradiciyalıq) principke tiykarlanadı. Joqarıdaǵı mısallardıń ayırımlarınan morfologiyalıq principti de ańlaw múmkin. Mısalı: jıynalıs sóziniń túbiri jıy, onnan jıyın, jıyna, jıynal, jıynalıs morfemaları jasaladı; qıynalıw sózi tuwralı da usınday dew múmkin. Solay etip jıyın sózinen jıyna, qıyın sózinen qıyna jasaladı; a - feyil jasawshı suffiks boladı. Demek qaraqalpaq tilinde jıyla, qıyla dep aytılmaydı eken, jazıwda da olay (jıynalıs, qıynalıw) bolmawı kerek.