«бердақ классикалық Әдебиятымыздың бийик шыңЫ»

Пайдаланылған әдебиятлар: 
1. Бердақ. Таңламалы шығармалары. -Нѳкис: «Қарақалпақстан». 1987.

---

109 
2. Бердақ.Сайланды шығармалары. –Нѳкис: «Қарақалпақстан».1997. 
3. Введенская Л.А.Черкасова М.Н. Русский язык и культура речи. Серия 
«Среднее профессиональное образование». Ростов н/Д: «Феникс», 2004.
4. Қайқаўыс. Қабуснама. –Нѳкис: «Қарақалпақстан».1987. 
5. Нурмухаммедов М. Бердақ – қарақалпақ халқының уллы шайыры.
–Нѳкис: «Қарақалпақстан». 1979.
6. Худайбергенов Қ. Бердақ қарақалпақ халқының уллы ойшылы// Бердақ 
ҳаққында сѳз. –Нѳкис: «Қарақалпақстан».1987. 
БЕРДАҚ ШАЙЫРДЫ ТӘРИПЛЕЎШИ ПЕРИФРАЗАЛАР 
А.Пирниязова НМПИ доценти 
Түркий тиллеринде перифразаларды изертлеў соңғы дәўирлерде 
қолға 
алына 
баслады.Перифраза 
туўралы 
мағлыўматлар 
тек 
сабақлықларда, айырым мақалаларда берилген. Бул бойынша дәслепки 
илим-изертлеў жумысы 1996-жылға туўра келеди [9]. Буннан кейинги 
ўақытларда бул мәселе бойынша бир неше мийнетлер жарық кѳрди 
[1;3;7;8].
Перифразалар,, тийкарынан троптың бир түри болып, бул усыл 
арқалы предмет ямаса қубылыстың аты тиккелей аталмай, тек оның 
тийкарғы белгилери ямаса характерли айырмашылықлары атап 
кѳрсетиледи [3:82]. Шайыр ҳәм жазыўшылар «көркем сөз устасы» 
сыпатында баҳаланады, Алишер Наўайы – ғәззел мүлкиниң султаны, пахта 
- ақ алтын т.б. 
Перифразалар шахсты аңлатыўшы, мәкан, орынларды ҳәм зат, 
қубылысларды аңлатыўшы болып үшке бѳлинеди [1:17].
Шахсты аңлататуғын перифразалар екиге бѳлинеди: анық шахсты 
аңлататуғын 
перифразалар, 
шахсларды 
улыўма 
аңлататуғын 
перифразалар. 
Тиллердиң барлығында да ҳәр қыйлы шахсларға байланыслы арнап 
айтылатуғын перифразалар бар. Гейпара перифразалар дүнья илиминде, 
цивилизациясында белгили из қалдырған шахсларға байланыслы дѳреп, 
тил билими, әдебияттаныў, кѳркем ѳнер ҳәм мәденият хызметкерлериниң 
екинши атамасы сыпатында қолланылады. Бул атамалар уллы шахслардың 
мийнетлерине, дѳретиўшилигине арналған мақалаларда, радио ҳәм 
телевидениеде тез-тез қайталанып турады. 
Қарақалпақ халық шайыры Бердақ Ғарғабай улы – саҳра бүлбили 
деген перифраза менен аталып, ҳәммеге мәлим болған еди. Бердақ шайыр 
шахсына тийисли шайырлардың данасы перифразасын XIX әсирде оның 
заманласы Ѳтеш шайыр ѳз шығармасында қолланған. 
XIX әсирдеги қарақалпақ ойшыллары ҳәм шайырларының ишинде 
дѳретиўшилик диапазонының кеңлиги, заман ҳәдийселерине кең кѳз-

---

110 
қарастан қатнас жасаўы ҳәм кишкене қосықларынан баслап үлкен 
кѳлемдеги кѳркем дѳретпелерин бизиң заманымызға мийрас етип 
қалдырған уллы шайыр, алым, Бердақ қарақалпақ әдебияты тарийхында 
орайлық тулға болып кѳзге түседи. Оның бай мийрасының әҳмийети тек 
ғана қарақалпақ халқы менен шекленбейди, ал Орайлық Азиядағы барлық 
халықлардың руўхый дүньясы ушын да әҳмийетли екенлиги тән 
алынған.Сонлықтан болса керек, Бердақ шайырды тәриплейтуғын «миллий 
әдебиятымыздың байтереги» деген перифраза кеңнен қолланылады. 
Бердақ ҳаққында кѳплеген илимий, публицистикалық мийнетлер жазылды. 
Соған сәйкес ҳәр бир илимпаз, ҳәр бир дѳретиўши перифразалар 
қолланған. 
Ҳәзирге шекем шайырдың ѳмири, дѳретиўшилигине арналған 
мийнетлерде кѳплеген перифразаларды ушыратамыз. Бунда, әлбетте, 
шайырдың дѳретиўшилиги, ол жасаған заман, оның шығармаларының 
әҳмийетли белгилери илимпазлар, жазыўшы, журналистлер тәрепинен 
дѳретилген перифразаларда ѳз сәўлесин тапқан. 
Ѳзбек жазыўшылары Асхад Мухтар менен Хамид Ғулам «Дружба 
народов» журналында Бердақтың әдебиятта тутқан орнын жоқары баҳалап: 
«Түркмен – Мақтымқулы, қазақ – Абай, қарақалпақ – Бердақ – Орта Азия 
даласының үш жарық жулдызлары» - деп жазған еди. 
Бердақ шайырдың 160 жыллық юбилейине бағышлап шығарылған 
«Бердақ ҳаққында сѳз» (Нѳкис, 1987) атлы топламда кѳплеген 
перифразалар бар:
Бердақ - кѳп миллетли туўысқан әдебиятының туў шоққысы 
(Ш.Айтматов).
Бердақ – қарақалпақлардың биринши тарийхшысы (С.П.Толстов). 
Бердақ – прогрессив идеялардың жаршысы (Н.Дәўқараев). 
Бердақ – қарақалпақ халқының жазыў әдебиятының ѳлмес кѳркем сѳз