|
БЕРДАҚ ЛИРИКАЛАРЫНДА ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРДЫҢ
ҚОЛЛАНЫЛЫЎЫ
Ф.Максетова ҚМУ методисти
Филология илимлериниң докторы, профессор Қ.Мақсетов «ХIХ
әсирдеги қарақалпақ әдебияты бираз өзгешеликлери менен белгиленеди.
Әсиресе, ониң ең ири айырмашылықларының биреўи аўызеки халық
творчествосы менен терең байланысында» [3:26] - деп орынлы
айтқанындай, қарақалпақ халқының көп жыллардан киятырған аўызеки
халық
дөретиўшилиги
халық
шайырлары
дөретиўшилигиниң
раўажланыўында тийкарғы орынды ийелеўи менен ХIХ әсирдеги
қарақалпақ әдебыятының раўажланыўында ең тийкарғы дәреклерден
есапланады. Усы көзқарастан, ХIХ әсир қарақалпақ әдебиятының белгили
ўәкили Бердақ Ғарғабай улының дөретиўшилигинде, соның ишинде
лирикаларында
фольклорлық
дәстүрлерди
үйрениў
әҳмийетли
мәселелердың бири. Шынында да, Бердақ лирикаларын оқып отырсақ,
оның тиккелей аўыз әдебияты үлгиси менен терең суўғарылғанын
байқаймыз. Оның қайсы қосығы болмасын, ядлап алыўға қолайлы,
әпиўайы, ықшам ойлар менен берилген. Усы себептен, оның барлық
қосықлары халық арасына кең таралып кеткен. Айырым қосықлары
вариантласып фольклорлық дөретпеге айналған. Мәселен, «Жақсырақ»,
«Қашан рәҳәтланедурсаң» ҳ.т.б.
Фольклор менен әдебият бәрҳама байланыста өмир сүреди. Олар бир-
бирине тәсир етип, байып отырады. Бул жағдайлар Бердаққа шекемги
Жийен Жыраў, Күнхожа дөретпелеринде де тийкарғы орын ийелегени
мәлим. Бердақ лирикаларында фольклорлық дәстүрлердиң қолланылыў
өзгешеликлерине итибар берип қарағанымызда, шайыр өзине дейинги
аўызеки әдебият үлгилерин терең өзлестирип, оларды мазмун ҳәм форма
жағынан байытып қолланыў мүмкиншилигине ийе болған. Деген менен
лирикалық қосықлар да өз ишинде тематикасына байланыслы бөлинеди.
«Муҳаббат қосықлары (ҳәўжар, беташар), балалар қосықлары, ақыл-нәсият
қосықлары, туўған жер ҳаққында қосықлар, юмор-сатиралық, арнаў-
тәрийп қосықлары» [2:69]. Көрип отырсақ, бундай мазмун дерлик Бердақ
лирикаларында қолланғаны белгили.
78
Шайыр лирикалары халық турмысына терең сиңисип кеткенлигин,
халықтың қайғы ҳәм қуўанышы, үмит ҳәм мақсетлерин белгили дәрежеде
сәўлелендиргенине, бола олар бир әўладтан екыинши әўладқа көшип, яд
болып кыятыр. Мәселен, шайырдың көпшиликке яд болып кеткен
қосықларынан «Өмирим» қосығына дыққат бөлип қарасақ мазмуны
жағынан терме-толғаўларды еслетип, бир жастан жүз жасқа шекемги жас
тарийхлық баянлаўларды пайдаланған. Қосықтың кириспеси үш шуўмақ
болып, өмир, дүнья ҳаққында шығарма автордың эмоциональ ой-
пикирлери менен басланады.
Ялғаншы – паны дүньяда,
Анадан туўдым, не көрдим
Өткениң бе дүньядан,
Бир күнше болмай өмирим
- десе, буннан соң жасын избе-из келтиреди.
Бирге шыққанда күлгениң,
Ата-анаңды билгениң,
Баян ет дағлы көргениң
Өтти дүньядан өмирим [1:17].
Және де:
Он бирден он еки, он үш,
Толысып кем-кем бойға күш,
Күлип-ойнап пискенде иш,
Шадыман болған күнлерим [1:17].
Жигирмада мәрттей болып,
Жүк көтерген нардай болып,
Арыслан киби ердей болып,
Күшиме толған күнлерим [1:18].
Көрип турғанымыздай қосық мазмуны толығы менен термелерди
еслетсе, формасы бойынша да халық аўызеки әдебият үлгилериндеги
дәстан ҳ.т.б. теңеўлерди -дай//-дей, -тай//-тей формасы қолланылған ҳәм
форма саласында пайдаланыў арқалы шайыр дөретиўшилигине
фольклордың тиккелей тәсири болған.
Мазмуны жағынан ақыл-нәсият қосықлары Бердақ лирикаларының
тийкарғы
мазмунын
қурайды,
десек
орынлы.
Оның
«Қашан
рәҳәтланадурсаң», «Жақсырақ», «Халық ушын» қосықлары тиккелей ҳадал
турмыс, мийнет етиў, жақсылық ислеў сыяқлы мазмунға қурылған.
Ойлы жигит жақсы билимпаз келер,
Айтқан гәплерине түсимпаз келер,
Ақылсыздың қәсийети аз келер,
Ақмақлар ҳеш хызмет етпес халық ушын.
Жақсының үйине адам көп келер,
Жаман болса, оның көзы жеп келер,
79
Қуры тили менен «аға» деп келер,
Қәсийети болмаса оның халық ушын [1:6].
Қарап турсақ, Бердақтың нәсиятларында адамгершилик, жүрис-турыс
әдеби, жақсы-жаманның парқына дыққат аўдарылады.
Жақсы адам сөз мәнисин аңлайды,
Жаман адам пасық сөзды тыңлайды.
-деген қатарларда да жақсы менен жаманды халықлық түсиниклерге
сүйене отырып айырады, олардың минез-қулқы, ис-ҳәрекети, жүрис-
турысына баҳа береди. Шайыр түсинигинше, жақсы адам менен жаман
адам түр-түсинен, бой-сымбатынан белгили болмайды. Жақсы адам
түсимпаз, ислеген иси, сөйлеген сөзи жағымлы, кеңпейил, кеширимли
келеди. Шайырдың «Жақсырақ» қосығында да бул мазмун терең бериледи.
Түргелип ертеден жумысқа шығып,
Қолыңды қабартып, белиңди бүгип,
Дизеңди сызлатып, мийнетин шегип,
Жеген быр зағараң палдан жақсырақ [1:15].
- деген қатарларда мийнет пенен маңлай тер менен табылған ырысқы
несийбе ҳадал ҳәм татлы екенин нәсиятлайды. Демек, шайырдың ақыл-
нәсият мазмундағы қосықлары бүгинги күнимиз келешегимиз ушын да
әҳмийетли ҳәм баҳалы болып қала береди.
Бердақтың«Қарамас» қосығында:
Жаман болса туўысқаның,
Күйип-писип шығар жаның,
Ақ бетиңнен қашар қаның,
Өлсеңдағы ол қарамас [1:97].
- деп халық аўызеки тилиндеги ой-пикирлерге өзинше терең мазмун берип
пайдаланғанын көриўге болады.
Усы сыяқлы шайыр фольклорлық дәстүрлерди өзинше қалай-болса
солай пайдалана бермей, өзинше шеберлик пенен пайдаланады. Сонлықтан
шайыр салт-дәстүр жырларынан кеўил айтыў, жоқлаў, жубатыў қосықлары
да дөреткенин көремиз. Мысалы, оның «Кеткен келер ме», «Айралық»
қосықлары бар.
Басыңды тасқа урсаң да,
Қайырылып мойын бурсаңд а,
Арба жолларда турсаң да,
Ойланың, кеткен келер ме
Атағың сондай асса да,
Дәўлетиң суўдай тасса да,
Алдыңа шырақ жақса да,
Ойланың, кеткен келер ме
[1:100]
Қосық туўралы илимпаз Қ.Мақсетов «Бердақ фольклорлық
шығарманың мазмунын қалай болса солай пайдалана бермеген. Мысалы,
«Кеткен келер ме» қосығында жылаўдың мазмунын сөз етпекши болған.
80
Әдетте, жылаў қосықларында жийи гезлесетуғын пессимизм, шайырдың
«Кеткен келер ме» атлы кеўил айтыў қосығында күшли оптимизм менен
берилген» [3:33]- деп сыпатлайды.
Дүня малыңды шашсаң да,
Ғәзийне аўзын ашсаң да,
Қус болып көкке ушсаң да,
Ойланың, кеткен келер ме
- деп қайтыс болған адамның жақынларына кеўил айтыў дәстүри бойынша
дөретилген қосық. Демек, шайыр халық қосықларының мазмунын өзинше
жетилистирип қолланыўға ерискен.
Бердақ өзине шекемги халық аўызеки әдебият үлгилерин жақсы
билди, үйренди ҳәм олар шегарасында қалып қоймастан, жеке стилине ийе
жазба әдебияттың көрнекли шебер ўәкиллериниң бири сыпатында қалды.
Жуўмақлап айтқанд,а ХIХ әсир Бердақ жасаған дәўирде қарақалпақлар
арасында аўызеки ҳәм жазба әдебият бир-бирине мазмун ҳәм форма
жағынан тәсир жасап раўажланып отырды. Нәтийжеде, Бердақ өз
лирикаларында оларды байытып жетилистирип қолланыўға еристи.
Do'stlaringiz bilan baham: |
