Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

Презентация: Самарқанд, Наўайы, Бухара ўалаятлары картасы, климаты, топырақ картасы, флора ҳәм фаунасы, суўгарыў дереклери, Зарфшан ҳәм Әмиўдәрья суў ресурслары таныстырылады. Бул региондағы тарийхый дереклер ҳәзирги раўажланыўы бойынша ҳәм илим менен тарийхы, переспективасы үйретиледи.
17-лекция. Қашқадәрья регионы
Аннотация: Қашқадәрья регионының жайласыўы, экологияық өзгерислери, машқалалары. Жақсылаў иләжлары, аўыл хожалығы, топырақ суў ресурслары үйретиледи.
Қашкадарья регионы қублада Тәжикистан мәмлекети, арқада Самрақанд ўәлаяты, қубла мәмлекети, батыста Бухара ҳәм Сурхандәрья ўәлятлары менен шегаралас. Бул регионның жер майданы 28,5 мың/м² болып Мәмлекетимиздиң 7,0 % жерин қурайды. Қаршы шөлинин тегис жайласыўы Қашқадарья бойлап даўам етеди ҳәм созылып жатқан Майманоктаў, Косантаў, Қоңыртаў, Оловодинтаў, Дултимитаў, Қарақыр, Саксандара бәлентликлери жайласқан. Батысда ҳәм арқада шорсай шергил шор жерлерден ибарат пәскелтекли жерлер жайласқан.
Қашқадәрья пастегислиги бар болып бул пәслик бир тегис болып жумсақ жерлерден (жыныслар) ибарат. Бул жерлер тегис болып боз аш түсли боз, шор ҳәм тақырлы жерлерден ибарат, айрым жерлерде кумлар бар. Булл тегисликтиң ойпатлықтың дәл ортасынан Қашқадәрья ағып өтеди ҳәм орта бөлгегинен Қарши шөли пайда болған.
Карши шөлинен қубла шығысында Малик ҳәм Карнаабад шөллери, қум төбеликлери Зарафшан регионына барып тиреледи. Бул регионның ең ири дәрьясы Қашқадәрья есапланады. Бурынғы ўақытлары Қашқадәрья Зарафшанға барып қуйған. Бирақ қоп жерлер ашылыўы менен Қашқадәрья суўының барлығы өзлестирилмеген ҳәм Косаннан өтип Мубарекке сиңип кетеди. Климатының өзгешеңлиги менен ажралып турады. Бул регион Мәмлекетимиздиң қубла тәрепинде болып бир тегисликде жайласқан болып таўлар менен оралмаған. Бул ҳалат арқадан суўық самалды қысда әкелсе жазда ыссы самалды қубладан иркинишсиз әкеледи. Усындай жағдай континентал ыссы қыс айларында суўық аз болып келеди. Ҳаўа ыссылығы 4900-5000 ⁰С соннан пайдалы ыссылық 2520-2980 ⁰С жыйындысына ийе. Өсимликлер ҳәм егинлердиң өсиў дәўири 213-233 күн гүзги суўық 10-15 октябрден 10-15 ноябрге шекемги бәҳәрги 10-25 мартқа шекем болады.
10 ⁰С жоқары болған ыссылық боз топырақлар зонасында март айы басында аш түсли боз топырақлар зонасында 15-20 мартдан басланады.
Боз ҳәм аш түсли боз топырақлар зонасында орташа суткалық температура 20-24 ⁰С қураса саҳра шөл зонасында 25-27 ⁰С қурайды. Июл айында орташа ыссылық +28,6 ⁰С таў алды зоналарында 31,0 ⁰С қурайды. Ең жоқары ыссылық ҳаўа ығаллығы орташа 47-50 жетеди. Июл айларында ҳаўа ығаллығы 15-20 % ке жетеди. Жаўын-шашын жүдә кем болып, 104-300 мм жетеди. Бунда парланыў 1410-1580 мм қурайды. Самал есиў тезлиги 2-4 м/сек жетип, жаз айында арқадан, қыста шығысдан самал есиўи бақланады. Саҳра шөл зонада самалдың есиў тезлиги жоқары болып, 140-150 м/сек тезликке жетеди.
Бул регионға қолай келетуғын ғаўаша сортлары егиледи. Булардан Бухара-6, Бухара-8, Бухара-102 ҳәм жиңишке талалы Бухара-7 ғаўаша сортлары егилип тийисли өним алынады.
Басқа переспективалы ғаўаша сортларынан Қарши-8, Юлдуз, С-6532, Термиз-31, Армуғон, Андижан-33 сортлары егиледи.
Бул регионда 1,458 га жайлаўлар 113,654 га тоғайлықлар, 78392 га меншик жерлер, 449 мың/га пайдаланылмай атырған жерлерди қурайды. Бул регионлардың мелиоративлик жағдайын жақсылаў ушын 1389587 км изейкешлер менен тәмийнленген. Магистрал коллекторлар 253382 км хожалықаралық изейкешлер, 4551,53 км изейкешлер, 681,47 км тик вертикал дренажлар 319 дананы курайды.
Жерлердиң шорланыў дәрежеси бойынша шорланбаған жерлер 264,37 га күшсиз шорланған жерлер, 175,45 га шорланған жерлер, 51,690 га күшли шорланған жерлер 14,250 га болып есапланады.
Жер асты суўы қәдди бойынша 0,0-1,0 м жер майданлары 280,0 га 1,0-1,5 м жерлер 2590 га, 2,0-3,0 м жерлер 199 га, 3,5 м жерлер 167,610 га, жер асты суўы минерализациясы 1,5 г/л жетип, 1,0 г/л-ге шекемги жерлер 99,610 га, 1-2 г/л 255,560 га, 2,0 г/л жоқары 10,400 га, 2,5 г/л 2363,700 га жетеди.