|
II. Asosiy qism.
2.1 Belgi bildiruvchi so‘zlarning uslubiy xususiyatlari.
Sifatlardan tashqari yana bir qancha belgi ifodalaydigan so’zlar guruhlari ham belgini darajalab ko’rsata olish xususiyatlariga ega. Bularga ravish, fe’l shakllaridan ravishdosh va sifatdoshlar kiradi. Albatta, bu guruh so’zlarning daraja ifodalash xususiyatlari sifatlardagi kabi unumli bo’lmasa ham, baribir tadqiq qilishga arziydi. Quyida biz shu haqda ma’lumot beramiz. Oldingi qismlarda aytganimizdek, ravish so’z turkumi ham sifat so’z turkumi kabi daraja kategoryasiga ega. Ravish so’z turkumi daraja ko’rsatish shakli ham sifat so’z turkumi kabi bosh daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja va kuchaytirma daraja shakllariga bo’linadi.
Ravish so’z turkumining ma’no jihatdan holat ravishi, qisman payt ravishi, daraja-miqdor ravishilari, qisman miqdor-sabab ravishilari daraja ko’rsatish shakliga ega. Faqat biz topgan misollar ichida o’rin ravishilarining daraja shakllariga xos misollar uchramadi.
Ravish so’z turkumining oddiy daraja shakliga boshlang’ich sinf o’qish kitoblaridagi matnlaridan to’plangan misollarni sinflar bo’yicha taqqoslaydigan bo’lsak, 1-2 sinf o’qish kitoblarida oddiy daraja shakliga misollar ozroq berilgan ekan.
3-4 sinf o’qish kitoblarida esa 1-2 sinf o’qish kitoblariga qaraganda ancha ko’proq berilgan.
Ravish so’z turkumining oddiy daraja shakliga boshlang’ich sinf o’qish kitoblaridan topilgan misollarni ravishlarning ma’no jihatdan turlarining darajalanishini nazarda tutgan holda tahlil qilishni joiz deb bildik.Bu misolda ko’p miqdor ravishi oddiy daraja shaklida kelgan bo’lib, hech qanday qo’shimchani olmagan, faqat nol ko’rsatgichda ifodalangan.
Boshlang’ich sinf o’qish kitoblarida maqsad-sabab ravishlarining oddiy daraja shakliga misollar berilmagan ekan. Demak, ravish so’z turkumining ma’no jihatdan daraja ko’rsatishi holat ravishlarida ko’proq uchrar ekan. Chunki boshlang’ich sinf o’qish kitobida holat ravishlarining daraja ko’rsatishining oddiy daraja shakliga misollar ancha ekan. Payt ravishlarining daraja ko’rsatishining oddiy daraja shakliga misollar holat ravishlariga qaraganda kamroq berilgan. Demak, yuqorida qiyosiy daraja shakliga berilgan misollarni ravishlarining ma’no jihatdan taqqoslaydigan bo’lsak, daraja-miqdor va holat ravishlari payt ravishlariga qaraganda ko’proq berilgan ekan. Shuni aytib o’tishim joizki, ravish so’z turkumida ham qiyosiy daraja sifat so’z turkumi kabi –roq qo’shimchasini olishi bilan gapning ma’nosini qiyoslab, kuchaytirib va ozaytirib kelar ekan. Bu misolda juda oz so’zi orttirma daraja shakli bo’lib, oddiy daraja shaklidagi daraja-miqdor ravishidan oldin maxsus so’z: juda so’zi qo’llanishi bilan ifodalangan.
Boshlang’ich sinf o’qish kitoblarida maqsad-sabab ravishlarining orttirma daraja shakliga misollar uchramadi. Orttirma daraja shakliga boshlang’ich sinf o’qish kitoblaridagi berilgan misollarni ravish so’z turkumining ma’no jixatdan taqqoslaydigan bo’lsak, holat ravishlari va payt ravishlariga qaraganda daraja-miqdor ravishiga misollar ko’proq beilgan ekan. Demak, ravish so’z turkumining daraja ko’rsatish shakllari sifat so’z turkumining daraja ko’rsatishiga o’xshar ekan. Ravishlarda daraja ko’rsatmaydigan o’rin ravishlari mavjud bo’lsa, sifatlarda esa zamon-makon sifatlari daraja ko’rsatmaydi. Bunday ma’lumotlarni keltirishimizdan maqsad, ravishlarning daraja shakllari: oddiy darajaning, nol ko’rsatkich orqali yasalishi, qiyosiy darajaning –roq qo’shimchasini olishi, orttirma darajaning maxsus so’zlar yordamida, birinchi bo’g’inni takrorlash yordamida yasalishlari sifatlarning darajalanishiga o’xshab ketishini yanada ta’kidlab ko’rsatishdir.
Rang bildiruvchi so'zlar
Maza bildiruvchi Shakl bildiruvchi Hajm bildiruvchi so'zlar
Qizil, jigarrang Taxir, achchiq Dumaloq, egri Semiz,
baland
Shunday qilib, o`quvchilar «O`qish kitobi», “Odobnoma” va boshqa badiiy asarlarni o`qiganda o`qigan matnlarida qo`llangan va ulardan aniqlay olgan sifatlarini yozib boraveradilar. Bu mantiqiy o`yin. Bolaga 4 ta narsaning rasmini bering. 3 tasi bitta umumiy tushunchaga daxldor bo`lsin. U «ortiqcha»sini topsa, rag`batlantiriladi. Rasmlar to`plami turlicha bo`lishi mumkin: stol, stul, krovat va choynak, ot, mushuk, it va qisqichbaqa, archa, qayin, chinor va qulupnay, bodring, sholg`om, sabzi va quyon. Agar bola hamma topshiriqdarni to`g`ri bajara olmasa, ajablanmang. Uning fikrlari va asoslarini tinglashga harakat qiling. Chunki bolaga quyon bilan sabzining bir-biriga bog`liqligi bodring va sholg`om kabi sabzavotlar qatoridan sab-ini ajratib olishiga asos bo`lishi mumkin. Unga sabzavot va jonivorlar degan tushunchaga asoslanib to`g`ri javobni topishda va quyon «ortiqcha» ekanini bilishda yordam bering. Bunda bolaga umumlashtiruvchi jumlalar aytish orqali o`zi javob topishiga imkon yaratib bering. Olamda nima bo`lmaydi? Bolaga olamda yo`q, narsalar rasmini chizishni topshiring. Rasmdagi narsa nega olamda yo`qligini so`zlab berishni so`rang. Agar o`yinda o`zingiz ham ishtirok etsangiz, u yanada qiziqarli bo`ladi. Hamma bir narsa haqida oilada bo`ladigan suhbatlarni biron-bir narsa haqidagi umumiy sifatlar va tushunchalar atrofida tashkil etib, bolalar ham unga jalb eti-ladi: daraxt nimaga o`xshaydi, nimadan farq qiladi? Daraxt bo`la turib nega odamlar plastmassa, temir kabilarni kashf etdi? U nimasi bilan noqulaylik kasb etadi?
Yog`ochdan jihozlar, idishlar, o`yinchoqlar yasagan odam qanday sifatlar- dan foydalanadi? Yog`och maydalari va qirindilari nima maqsadda ishlatiladi? Yog`och cho`kadimi? Yonadimi? Bo`yaladimi? Nam tortadimi? Qiziydimi? Suv o`tkazadimi?
Do'stlaringiz bilan baham: |
