Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

aryk
sözüniň 
ar
bölegi 
arlyk
(çaganyň 
arlygy), 
artmak, arçamak
(ýagny arassalamak) sözlerinde saklanyp 
galypdyr. Stawropol türkmenleri “arassa, päkize, owadan” manylarynda 
aruw
sözüni ulanýarlar.
Diýmek, 
aryk
diýen etnonim ilki dörän döwründe “arassa taýpa”, 
“beýleki taýpalar bilen gatyşmadyk il”, “ig” ýaly manylary aňladypdyr. 
Beýleki taýpa-tireler we halklar bilen gatyşmadyk il, halk ýa-da taýpa 
ýokdur. Şeýle-de bolsa, iňňän irki döwürlerden hut soňky asyrlara 
çenli käbir taýpa-tireler özlerine “arassa”, “ig” manysyndaky atlary 
dakypdyrlar. Muny 
igdir
(ýagny “ig il”) diýen gadymy taýpanyň, 
gökleňleriň 
garyşmaz
, ýomutlaryň 
tüýs ýolma
(ýagny “hakyky, arassa 
ýolma”, garadaşlylaryň 
päkize
diýen tireleriniň atlary hem tassyklaýar.
ATA
Respublikamyzyň köp raýonlaryna ýaýran türkmen taýpalarynyň 
biri atalardyr (etnograf S. M. Demidowyň ýazyşyna görä, hoja, şyh, 
seýit, magtym, müjewür ýaly taýpalar bilen birlikde, atalar hem öwlat 
taýpa hasaplanýar). 
Atalar taýpa hökmünde Balkan daglarynyň ýakynyndaky sähralarda 
emele gelipdirler. Moskwaly etnograf S.P. Polýakow Bäherden 
etraplarynda ýaşan orta asyr ýazyrlarynyň medeni zonada (Ahalda) däl-

---

56
de, gumda ýaşan böleklerinden atalaryň hasyl bolandygyny ýazýar (ýöne 
bu pikir hakykata doly laýyk däl).
XIX asyryň ikinji çärýeginiň başlarynda öri meýdanlarynyň 
daralmagy we erbetleşmegi, tire-taýpa dawalary hem-de harby ýagdaýlar 
atalary bu ýerden gitmäge mejbur edýär. Olar ikä bölünip, bir bölegi 
Kürendaga (Gazanjyga we Gyzylarbada), uly bölegi hem Daşhowuz 
etraplaryna (Hanýabyň we Ataýabyň boýlaryna) göçüp gelýär. Soňky 
topar täze gelen mekanynda 21—22 ýyl oturýar, soňra Hywa hany 
Seýitmuhammediň rugsadyny alyp, 1856-njy towşan ýylynda häzirki 
Garagalpagystanyň Dörtgül we Biruny (öňki Şapbaz) raýonlarynda 
orun tutýar. Bu topara girýän ilatyň bir bölegi soňra Darganata, Dänew, 
Mary we Sakarçäge etraplaryna göçüp, bu ýerlerdäki Ata obalaryny 
döredýär. Kürendaga giden atalaryň bölekleri Tejene we Eýranyň Gürgen 
welaýatlaryna hem aralaşýarlar. Ýerli rus häkimiýetleriniň rugsat bermegi 
bilen, 1891-nji ýylda Tejende, Maryda we Etrekde ýaşaýan atalardan 160 
hojalyk Saragta göçürilip, bu ýerdäki Ata obasyny emele getirýär.
Taýpanyň adynyň emele gelşi barada şulary aýtmak mümkin. Ata—
türki söz. Ol aslynda çagany dünýä inderen atany (kakany) aňladýar. 
Ýöne bu söz soňky wagtda