4. Banklarning birinchi darajali kapitali yetarliligi bo’yicha mavjud muammolar tahlili va samaradorligini oshirish yo’llari. 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida mamlakat bank tizimining barqarorligini ta’minlash makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolishning zaruriy shartlaridan biri sifatida qayd etilgan. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 12-sentabrdagi PQ-3270-sonli “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirishga doir chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarorida bank tizimining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan quyidagi vazifalar va talablar o’z aksini topgan:
– 2017-yil 1-oktabrdan boshlab ustav kapitalining eng kam miqdoriga nisbatan talab tijorat banklari uchun 100 mlrd. so’m qilib belgilandi; 13 – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankining Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki va Asaka bankning valyutada shakllantirilgan ustav kapitalini ushbu xorijiy valyutalarni sotish yo’li bilan milliy valyutada shakllantirish to’g’risidagi taklifi qabul qilindi;
– tijorat banklarini ularga xos bo’lmagan funksiyalardan ozod qilish maqsadida, tijorat banklarining:
* xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning muddati o’tgan debitor va kreditor qarzdorligi shakllanishi ustidan nazorat qilish;
* xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan olingan naqd pullarni maqsadli ishlatilishi ustidan nazorat qilish vazifalari bekor qilindi;
* tijorat banklari faoliyatiga umume’tirof etilgan zamonaviy me’yorlar, standartlar va baholash ko’rsatkichlarini joriy qilish, bank-moliya tizimini xalqaro reyting tashkilotlari baholashi asosida baholash ko’rsatkichlarini yanada takomillashtirish;
* Bank nazoratining xalqaro printsiplari asosida tijorat banklari kapitalining yetarliligi, likvidliligi va barqarorligi bo’yicha talablarni bajarilishini ta’minlash * Bazel qo’mitasining talablarini hisobga olgan holda bank risklarini baholash va boshqarish tizimini takomillashtirish vazifalari O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga yuklandi.14 Yuqorida qayd etilgan holatlar respublikamizda milliy bank tizimining barqarorligini ta’minlash masalasini dolzarb masalalardan biri ekanligini ko’rsatadi. E’tirof etish o’rinliki, milliy bank tizimining barqarorligini ta’minlash ko’p omilli jarayon hisoblanadi. Shu sababli, har bir omilning bank tizimining barqarorligiga ta’sir darajasini va ushbu ta’sirning o’zgarishini tahlil qilish va tegishli xulosalarni shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Milliy bank tizimining barqarorligiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi omillardan biri bo’lib, moliyaviy innovatsiyalarning qay darajada bank tizimiga tatbiq etilganligi hisoblanadi. Buning sababi shundaki, foiz stavkalarining sezilarli darajada tebranishi yangi moliyaviy mahsulotlarga bo’lgan talabning o’zgarishiga bevosita va kuchli ta’sir qiluvchi muhim iqtisodiy omil hisoblanadi. AQShda, 1950-yillarda uch oylik xazina veksellari foiz stavkalarining tebranishi 1,0 foizdan 3,5 foizgacha diapazonda, 1970-yillarda – 4,0 foizdan 11,5 foizgacha, 1980-yillarda 5,0 foizdan 15,0 foizgacha bo’lgan diapazonni tashkil etdi. Foiz stavkalarining bu qadar kuchli tebranishi kapital qiymatining sezilarli darajada oshishiga yoki kamayishiga olib keldi, investitsiyalarning qaytishi borasidagi noaniqlik kuchaydi. Shuningdek, iqtisodchi olimlar tomonidan bank tizimining barqarorligini ta’minlashning quyidagi yo’llarining mavjudligi ilmiy jihatdan asoslab berilgan:
– bank tizimidagi tizimli risklarni tartibga solish va nazorat qilish bo’yicha kompleks yondashuvlarni ishlab chiqish;
– moliyaviy barqarorlikning sifat va miqdoriy indikatorlarini ishlab chiqish;
– tizimli risklarni stsenariyli modellashtirishdan foydalanish; – tijorat banklarini stress-testlash amaliyotini rivojlantirish.
AQShlik taniqli iqtisodchi olim Edvin Dj. Dolan tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini ta’minlashda asosiy e’tibor yuqori likvidli aktivlar bilan yuqori daromadli aktivlar o’rtasidagi nisbatning oqilona darajasini ta’minlash lozim, deb hisoblaydi.15 E. Dolan yuqori likvidli aktivlar tarkibiga tijorat banklarining kassasidagi naqd pullarni, ularning Markaziy bankdagi “Nostro” vakillik hisobraqamining qoldig’ini, tijorat banklarining boshqa tijorat banklaridagi “Nostro” vakillik hisobraqamlarining qoldiqlarini va inkassatsiya jarayonidagi pul mablag’larini kiritadi. Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki ekspertlarining tavsiyasiga ko’ra, tijorat banklari yalpi daromadlarining umumiy hajmida foizli daromadlarning salmog’i kamida 70 foiz bo’lishi kerak.
Tijorat banklari foizli daromadlarining umumiy hajmida kreditlardan olingan foizli daromadlar salmog’ining yuqori va barqaror bo’lishi ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlashning zaruriy sharti hisoblanadi. Shu sababli, Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki ekspertlari tomonidan taklif etilgan sof foizli spred koeffitsientini hisoblash metodikasidan respublikamiz banklarining kreditlardan olingan foizli daromadlarning barqarorligini baholashda foydalanish, fikrimizcha, muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Taraqqiy etgan mamlakatlarda bank tizimining rivojlanganligi iqtisodiyotning real sektori korxonalarining moliyalashtirish manbalariga bo’lgan talablarini qondirish imkonini beradi.
Biz quyida O’zbekiston Respublikasi bank tizimining barqarorlik darajasiga baho beramiz.
O’zbekiston Respublikasi Hukumati va Markaziy banki tomonidan bank tizimini isloh qilish va rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarning izchillik bilan amalga oshirilishi mamlakat bank tizimining barqarorlik darajasini oshirish imkonini berdi. Xususan, tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablarni bosqichma-bosqich oshirib borilishi bank tizimining barqarorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Ta’kidlash joizki, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2015-yil 13-iyundagi 14/3-sonli (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 6-iyuldagi 2693-sonli raqam bilan ro’yxatga olingan) “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo’yiladigan talablar to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida”gi yo’riqnomasi qabul qilindi. Ushbu yo’riqnomada respublikamiz tijorat banklari regulyativ kapitalining yetarliligiga nisbatan belgilangan minimal talablarni bosqichma-bosqich oshirib borish talabi o’z aksini topdi.
1-diagramma.O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari regulyativ kapitalining yetarliligiga nisbatan belgilangan minimal talablarni bosqichma-bosqich oshirib borish talabi.16 Jadval ma’lumotlardan ko’rinadiki, O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining regulyativ kapitaliga va birinchi darajali kapitaliga nisbatan belgilangan minimal talablar 2015-yilning 1-yanvaridan boshlab 2019-yilning 1-yanvariga qadar bo’lgan davrda bosqichma bosqich oshirib boriladi. Ushbu jarayonda, ayniqsa, birinchi darajali kapitalning yetarliligiga nisbatan belgilangan minimal talab sezilarli darajada oshiriladi.
Quyidagi jadval ma’lumotlari orqali respublikamiz tijorat banklarining kapitallashish darajasini tavsiflovchi ko’rsatkichlarga baho beramiz.
