Bazel 3 va uning joriy etish shart-sharoitlari

3-jadval. O’zbekiston Respublikasi bank tizimining moliyaviy mustahkamlik ko`rsatkichlari. ¹⁰

Asosiy ko`rsatkichlar	2016 y.	2017-yil I chorak	2017-yil II chorak	2017-yil III chorak
Regulyativ kapitalning tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi aktivlarning umumiy summasiga nisbati	14,73%	14,89%	13,80%	15,51%
Jami regulyativ kapital	8 460,1	9 525,0	10 125,8	15 370,1
Tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi aktivlarning umumiy summasi	57 443,8	63 956,7	73 367,6	99 127,4
I darajali kapitalning tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi aktivlarning umumiy summasiga nisbati	12,50%	13,21%	11,97%	13,30%
I darajali kapital	7 179,4	8 451,5	8 784,5	13 183,4
Tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi aktivlarning umumiy summasi	57 443,8	63 956,7	73 367,6	99 127,4
Zaxiralar chegirilgan holda xarakatsiz kreditlar jami capital	2,17%	2,95%	3,14%	4,07%
Zaxiralar chegirilgan holda xarakatsiz kreditlar miqdori	194,8	288,5	328,8	655,3
Jami kapital	8 981,3	9 787,9	10 481,1	16 116,2
Xarakatsiz kreditlar/jami kreditlar miqdori	0,74%	0,86%	0,79%	1,11%
Xarakatsiz kreditlar	391,5	516,7	555,7	1 169,4
Jami kreditlar miqdori	52 610,5	59 847,6	69 918,9	104 908,8
Aktivlar rentabelligi	2,00%	2,62%	2,53%	2,73%
Soliq to`langunga qadar sof foyda	1 465,213	2 055,829	2 160,6	2 812,7
Jami aktivlar (mazkur davr uchun o`rtacha)	73 437,5	78 525,8	85 450,3	103 070,4
Kapital rentabelligi	17,95%	23,76%	23,58%	26,15%
Soliq to`langunga qadar sof foyda	1 465,2	2 055,8	2 160,6	2 812,7
Jami kapital hamji (mazkur davr uchun o`rtacha)	8 163,1	8 651,6	9 161,2	10 755,6
Foizli marja/yalpi daromad	39,45%	36,45%	38,93%	31,11%
Foizli marja	2 217,7	657,5	1 458,6	2 354,0
Yalpi daromad	5 621,5	1 803,8	3 747,1	7 566,3
Foizsiz xarajatlar/yalpi daromad	64,82%	57,19%	59,49%	57,73%
Foizsiz xarajatlar	3 643,7	1 031,6	2 229,1	4 367,8
Yalpi daromad	5 621,5	1 803,8	3 747,1	7 566,3
Likvid aktivlar/jami aktivlar	25,36%	21,89%	21,23%	25,67%
Likvid aktivlar	21 324,9	19 861,4	21 945,5	41 386,2
Jami aktivlar	84 075,0	90 724,8	103 349,9	161 205,6
Likvid aktivlar/qisqa muddatli majburiyatlar	48,36%	41,52%	40,58%	55,39%
Likvid aktivlar	21 324,9	19 861,4	21 945,5	41 386,2
Qisqa muddatli majburiyatlar	44 100,6	47 836,0	54 081,6	74 718,0
Jami kapital/jami aktivlar	10,68%	10,79%	10,14%	10,00%
Jami kapital	8 981,3	9 787,9	10 481,1	16 116,2
Jami aktivlar	84 075,0	90 724,8	103 349,9	161 205,6

Jadval ma’lomotlaridan ko’rinib turibdiki,-yillar kesimida ham o’sganligini ko’rishimiz mumkin. Albatta bu tijorat banklarimiz uchun ijobiy holat va xalqaro standartlar talablarini ham bajarishda asosiy omil bo’lmoqda.
Yuqoridagilar natijasida, tijorat banklari reytingini oshirishda ularning ko’rsatkichlari belgilangan me’yorlar chegarasida bo’lishi muhimligini ko’rsatadi. Rivojlangan mamlakatlar bank tajribasiga ko’ra, moliyaviy resurslar tarkibidagi har bir kategoriya salmog’i, ulushi belgilangan me’yorlarga mos kelishi lozim. Bundan shuni xulosa qilish mumkinki, har bir moliyaviy resurs turining me’yordan ko’p yoki kam bo’lishi bank faoliyati natijalari uchun salbiy oqibatlar keltirib chiqaradi.

2. 
   Bank kapitali tarkibining Bazel 3 va uning joriy etish shart-sharoitlari
   

Bazel I standarti 1988-yilda ishlab chiqilgan va amaliyotga birinchi marta 1993-yilda joriy etilgan. Bazel standartining amaliyotga joriy etilishi tijorat banklari faoliyatidagi risklarni baholash amaliyotini takomillashtirish yo’lidagi muhim qadamlardan biri hisoblanadi.

Xalqaro hisob-kitoblar bankining ma’lumotlariga ko’ra, dunyoning 150 dan ortiq mamlakatida (dunyoda 193 ta mustaqil davlat mavjud), shu jumladan, O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari kapitalining yetarliligini baholash bo’yicha Xalqaro Bazel qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan standart qo’llaniladi. Ushbu standartga ko’ra, tijorat banki regulyativ kapitalining yetarliligini aniqlash uchun regulyativ kapital summasi bankning riskka tortilgan aktivlari summasiga bo’linadi.
Ushbu koeffitsientning eng past me’yoriy darajasi 0,08 yoki 8% qilib belgilangan. Agar tijorat bankida mazkur koeffitsientning amaldagi darajasi 8 foizdan past bo’lsa, u holda, ushbu bankning balansi nolikvid hisoblanadi.
Regulyativ kapitalning yetarlilik koeffitsienti tijorat banklarining to’lovga qobilligini tavsiflovchi muhim ko’rsatkich hisoblanadi.
Shuningdek, Bazel standartiga ko’ra, birinchi darajali kapitalning yetarliligi ham baholanadi va bunda birinchi darajali kapitalning yetarlilik koeffitsienti qo’llaniladi.
Birinchi darajali kapitalning yetarlilik koeffitsienti birinchi darajali kapitalni bank aktivlarining riskka tortilgan summasiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi va uning eng past me’yoriy darajasi 0,04 yoki 4% qilib belgilangan.
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari kapitalining yetarliligini baholash
bo’yicha uchta metodika mavjud bo’lib, ularning ichida nisbatan mukammali bo’lib, Bazel qo’mitasi ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan metodika hisoblanadi.
Tijorat banki kapitalining yetarliligini baholash bo’yicha Xalqaro hisob-kitoblar banki tomonidan ishlab chiqilgan metodikada kapitalning yetarliligi regulyativ kapitalni aktivlarning umumiy summasiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Ushbu koeffitsientning eng past normativ darajasi 8% qilib belgilangan.
4-jadval. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari kapitali yetarliligiga nisbatan belgilangan talablarning xalqaro Bazel standartlaridan farq qiluvchi asosiy jihatlari.¹⁰

Ko’rsatkichlar	Bank kapitali yetarliligining minimal darajasi, foizda
Tijorat banklarining jami kapitalining yetarlilik darajasi:
- Xalqaro Bazel standartlari talabi	8
- O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki talabi	10
Tijorat banklari I darajali kapitalining yetarlilik darajasi:
- Xalqaro Bazel standartlari talabi	4
- O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki talabi	5

Jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki, Xaqlaro Bazel talablaridan Markaziy bank talablari biroz yuqoriroq ekanligini ko’rishimiz mumkin. Sababi mamlakatimiz rivojlanayotgan davlatlar qatorida ekanligidadir. Rivojlanayotgan davlatlarning pul-kredit siyosati ma’lum bir tebranishlarga uchrashi mumkin. Shu sababli markaziy bank ham Bazel talablaridan yuqoriroq talablar qo’ygan.

Bazel III standarti:
2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Bazel qo’mitasini banklarning kapitaliga nisbatan belgilangan talablarni keskin kuchaytirishga majbur qildi. Natijada Bazel III deb nomlanuvchi yangi Bitim yuzaga keldi va uning asosiy jihatlari 2010-yilning 12-sentabridan kuchga kirdi.
Ushbu yangi Bitim Bazel II ni bekor qilmaydi, balki uni to’ldiradi.
Bazel III ning asosiy talablari:
1. Qo’mitaning yangi talablarini bajara olmagan tijorat banklari bonus
to’lovlari va dividendlar miqdorini kamaytirishga majbur bo’ladilar.
2. Aksiyadorlik kapitali miqdoriga nisbatan belgilangan talablar
oshirildi.
Agar mazkur talab bundan oldin aktivlarning riskka tortilgan summasini
soliq to’langunga qadar bo’lgan miqdorini 2 foizini tashkil etgan bo’lsa, endi ushbu ko’rsatkich mazkur summaning soliq to’langandan keyingi miqdorining 4,5 % darajasida belgilandi.
3. Birinchi darajali kapitalning yetarliligiga nisbatan belgilangan
minimal talab oshirildi.
Ushbu talab 2013-yildan 2015-yilgacha bo’lgan davrda amaldagi 4 foizdan 6 foizga oshiriladi.
4. Kapitalning himoyaviy «konservatsiya «buferi» joriy etiladi. Kapitalning himoyaviy «konservatsiya «buferi» birinchi darajali kapitalning 2,5 foizi hajmida tashkil etiladigan qo’shimcha zaxiradan iboratdir.
Shunday qilib, birinchi darajali kapitalga nisbatan belgilangan umumiy talab darajasi 7 foizni tashkil etadi (2,5% + 4,5 %).
5. Kontrtsiklik bufer joriy etiladi.
Kontrtsiklik bufer bank o’z kapitalining 0 %dan 2,5 foizigacha hajmda
tashkil etiladi va kreditlash hajmining keskin oshishiga to’sqinlik qiladi.
6. Tijorat banklarining o’z kapitali va jalb etilgan kapitali o’rtasidagi
nisbat.
7. 2015-yildan boshlab likvidlilikni qoplash ko’rsatkichi - Liquidity Coverage
Ratio (LCR) joriy etiladi.
LCR 30 kunlik muddatda kapital chiqimini yuqori likvidli aktvilar
zahirasi bilan qoplanishini ko’rsatadi.
Banklarda moliyalashtirishning yetarliligini nazorat qilish maksadida Net Funding Stability Ratio (NFSR) ko’rsatkichini 2018-yildan boshlab joriy etish ko’zda tutilgan. Ushbu ko’rsatkich mavjud va talab qilinadigan moliyalashtirish hajmi o’rtasidagi nisbat shaklida aniqlanadi.