Bayonlar totlam I

V.  Ish n i  xulosalash.
0 ‘qituvchi:
-   B iz  ketm a-ketligi  buzilgan  (aralash)  gaplardan  n im a  tu zd ik ? 
(H ikoya.)
-   B iz  b u n i  qanday  bajardik?  (G aplarni  m azm uniga  qarab  tartib 
bilan joylashtirdik.)
-   B u  hikoyaga  qanday  sarlavha  qo‘yish  m um kin?  «K uch  birlikda» 
d eg an   sarlavha  to‘g‘ri  bo‘ladim i? -   deb  o‘quvchilardan  so‘raydi.
M an a shunday og‘zaki bajarilgan ishni d aftarg a yozish u chun h ikoya 
t o iiq   yoki  undan  ikkita  gap  ko‘chiriladi  yoxud  aytib  tu rib   y o zd irilad i, 
ch u n k i  shunday  qilinganda  o‘quvchilar  m ashqning  m aq sad in i  o g ‘zaki 
tu sh u n ib  olib,  hikoyalashda m azm unning b o g ia n ish ig a ,  k etm a-ketligiga 
ah a m iy a t  berish n i  oiganadilar.
T o ‘p la m d a g i  ikkinchi  sin f  uchun  a j n t i l r pn  tnyyp,YUr1*1, 
 
—
la rin in g   m atn larin i  ham   shu  usul  b ilan   o ‘  £
17
i v L ^ y  
nom idagi
O ' z b e k i s t o n M K

---

Q ism larga  b o ‘lingan  m atn lar  u stid a  ish lash   to ‘liq  darsni  talab 
qilm aydi.  T ay y o rlo v   x arak terid ag i  y o zu v   m ash q lari  ham   ikkinchi 
sinfda,  birinchi  yarim   y iln in g   ilk  k u n larid a  b oshlanadi.  0 ‘q u v ch ilar 
b erilg an   s o ‘z lard an   g ap  tu z a d ila r  yoki  m atn d a  yetish m ag an   s o ‘zlarni 
o ‘rniga  q o ‘y a d ila r  va  bayon  y o zish d a  n im alarg a  alo h id a  e ’tib o r 
berishni  o ‘rganadilar.  B u  m ash q   o ‘q u v ch ilard a  so d d a  gap lard a 
ishtirok etg an   s o ‘zlarni tartib  b ilan  jo y la sh tirish g a  oid  tushun ch alarin i 
k engaytiradi.  S huni  u n u tm aslik   k erak -k i,  ta rtib siz   (aralash)  b erilgan 
s o ‘zlard an   gap  tu zish d an   av v al,  o ‘q itu v ch i  b o lalarg a  m atnni  o ‘qib 
eshittiradi.  B o la la r  y o zu v   ta x ta sig a   y o zilg an   q a to r  s o ‘zlarni  k o ‘zdan 
kechiradilar.  Ish  o ‘q itu v ch i  ra h b a rlig id a   olib  boriladi.  0 ‘q ituvchi 
o ‘q u v ch ilarn in g   y o zu v   tax tasid ag i  g aplarni  izchillik k a  rio y a  qilgan 
h o ld a  y o za  o lish la rig a   ish o n ch   ho sil  q ilg ach ,  y o zish g a  ru x sat  etadi. 
T ayyorlov  m azm u n id ag i  m a sh q la m in g   xusu siy ati  shundaki,  bunda 
m atn  q ism la rin i  h ar  b ir  o ‘q u vchi  yozadi.
B unday  ish  uslubini  «Yaxshi  fazilat»  m atniga  tatbiq  qilam iz.
H ikoyani  so'zlab  berish  va  yozishda  bo‘g ‘inli  ham da  ketm a-ket 
kelgan,  talaffuzi  b ir  xil  va  yozilishi  farq  qiladigan  jarangli  undoshli 
so‘zlar  uchrashi  aytiladi.  S hundan  so‘ng  o‘qituvchi  hikoyani  o‘qiydi  va 
savollar  orqali  uni  tahlil  qiladi:
Z arifjon  qayerdan  kelayotgan  edi?  Yo‘lda  qanday  voqea  y uz  berdi? 
H ikoyaning  oxirgi  gapida  «rahm at»  o‘rniga  qanday  so‘z  ishlatilgan?
Endi  o‘qituvchi  o‘quvchilarga:  «M atnni  diqqat  bilan  tinglang  va 
m atndan  yozilishi  o‘rganilgan  so‘zlarni  aniqlang»  deb  topshiriq  beradi 
va  m atnni  qayta  o‘qiydi.
Shundan  so‘ng  m atndan  o ‘quvchilar  bilan  birgalikda  kelayotgan, 
ketayotgan ayolni,  a yo lp u ln i,  chiqarib,  m innatdor so‘zlari ajratilib yozuv 
taxtasiga  yoziladi.  Bu  so‘zlarn i  oldindan  yozuv  taxtasiga  yozib,  ustini 
berkitib  qo‘ysa  ham   b o ia d i.  U larn i  im lo  jihatdan  tahlil  qilayotganda 
ochish  m um kin.  (M atndan  im losi  eslatilgan  so‘zlarni  to‘g ‘ri  ajratib 
olganliklarini  tekshirishda  foydalaniladi).
Shundan  so‘ng  o‘quvch ilar  yozuv  taxtasiga  yozilgan  quyidagi 
savollarga javob  beradilar:
1.  Z arifjo n n in g   odati  qanday?
2.  Bu  haqda  ikkinchi  g ap d a  n im a deyilgan?
3.  YoMda  qanday  voqea  y u z   berdi?
18

---

4.  Z arifjo n   pulni  nim a  qildi?
5.  Ayol  kim dan  m innatdor  bo‘ldi?
0 ‘qituvchi  o‘quvchilarning  hikoyasini  eshitgach:  «B iz  bu  qisqa 
hikoyani  yozsak,  bayon  hosil  boMadi.  B uning  uchun  h ar  b ir  qism ni 
navbat  bilan  yozam iz»,  deydi.  0 ‘quvchilar  d aftarlarini  bayon  yozish 
uchun  tayyorlaydilar.  0 ‘qituvchi  esa  o‘quvchilar uchun  yozuv  taxtasiga 
n am u n a yozadi.  Ish  shunday  izchillikda davom   etadi.
0 ‘qituvchi  o‘quvchilarga  tanish  savollarni  beradi.  H ar  b ir  savolga 
olingan  javob  tezda  tahlil  qilinib,  yozuv  taxtasiga  ham da  d aftarga 
yoziladi.  B undan  oldin,  o‘quvchilarga  hikoyaning  qism lari,  ayrim  
so‘zlarni  yozishda  qanday  qoidalardan  foydalanish  eslatiladi.
Bayon yozib bo‘lingach, qoidasi  takrorlangan so‘zning tagiga chizish 
topshirilishi  m um kin.  Y uqorida  ko‘rsatilgan  ish  turi,  ya’ni  gaplarni  bir- 
biriga  b o g ‘lab  yozish  usuli  o ‘quvchilarni  bayon  yozishga  tayyorlaydi.
Ik k in ch i  sinfda  bayon  yozish  darslari  ikki  turda  o‘tkaziladi:
1.  A vval  o‘quvchilar  3 0 -4 0   so‘zli  m atnni  savollar  v a  javob 
m azm u n in i ochuvchi so‘zlar orqali ifodalaydilar.  Savollarda faqat m atn n i 
bayon  qilish  tartibi  aniqlanm ay,  balki  h ar  b ir  gapning  so‘z  tarkibi  ham  
aniqlanadi.  Shu  bilan  birga  o ‘quvchilarni ja m o a   bo‘lib  rejadagi  savollar 
aso sid a javob  topishga  o‘rgatiladi.
2.  B ay o n n in g   ik k in ch i  tu ri  o ‘q u v ch ilarg a  bayon  m a tn in i  y o z­
m a  ifo d a la sh d a   ko‘proq  c rk in lik   b erad i.  S avol-javob  m a tn la rig a  
q a ra g a n d a   bayon  m a tn la rin in g   hajm i  ko‘p ro q   b o ‘ladi  (5 0 - 6 0   so ‘z). 
T ay y o r  reja  bayon  m atn in in g   ta rtib in i  an iq lab   b e ra d i,  b iro q   bayon 
m a tn in in g   h a r  b ir  qism i  uchun  o ‘q u v c h ila r  m a tn n in g   o ‘z id a   yoki 
sa v o lla rid a  q atn ash m a g an  tu rli x ild ag i g ap lard an  va b o sh q a  so ‘z la rd a n  
fo y d a la n ish la ri  m um kin.
B ayonning  ikkala  turi  uchun  m atn larn in g   rejasi  b erila d i.  Im lo 
u stid a  ishlash,  m atnni  tahlil  qilishda  esa  m etodik  qism da  bayon  yozish 
uchun  b erilgan  nam unadan  foydalanish  tavsiya  etiladi.  Ik k in ch i  s in f 
o‘quvchilarini  bayon  yozishga  o‘rgatish  savollarga  berilgan  so‘z la r  bilan 
javob  yozishdan  boshlanadi.  Bu  xildagi  bayonlarda  m a tn d a   nechta 
gap  b o is a ,  xuddi  shu  m azm undagi  savollar  beriladi.  S avollarga  javob 
b erish d a javob  m azm unini  ochuvchi  so‘z la r  savolning  q ato rig a  yozilib, 
tik  chiziq  bilan  ajratiladi.  0 ‘quvchilar  yuqoridagi  ish  tu rin i  b ajarishga
19

---

ko‘nikm a  hosil  qilganlaridan  so‘ng  rejadagi  berilgan  savollarni 
y etishm agan  so‘zlar  bilan  to‘ldirib  yozish  topshiriladi.  Savol  o‘rniga 
b erilgan  so‘zlarni  qo‘shib  bayon yozish usulini  «U zum zorda»  m atnining 
tah lilid a  ko‘ram iz  (34-betga  qarang).  Bu  birinchi  o‘tkazilayotgan  bayon 
darsi  bo‘lganligi  uchun  bolalarga  avvalo  bayon,  uning  m aqsadi  haqida 
tushuncha  beriladi.  Shundan  so‘ng  m atn  yozuv  taxtasiga  yoziladi. 
Im losi  va  talaffuzi  qiyin  so‘zlar  (ajratib  ko‘rsatilgan)  qizil  rangli  bo‘r 
bilan  yozib  qo‘yiladi.