Bayonlar totlam I

IV.  M atn  yu zasidan   bayon  yozishga  tayyorgarlik.
0 ‘quvchilar  m atnni  avval  ichlarida,  so‘ng  ovoz  chiqarib  o‘qiydilar.
A jratib  ko‘rsatilgan  R a ’no,  tog'uzum ,  h usayni  so‘zlarining  bo‘g ‘ini 
ustida  ishlanadi,  so‘zlarning  talaffuzi  bilan  yozilishdagi  farqi  eslatiladi. 
Rejadagi  savollar  soni  bilan  hikoyadagi  gaplarning  soni  solishtiriladi.
V.  Bayon  yozish.
Yozuv taxtasidagi  m atn yopiladi.  0 ‘quvchilar savollar va ular yonida 
tik  chiziq  bilan  ajratib  berilgan  so‘zlardan  foydalanib  bayon  yozadilar. 
Bayon  yozib  bo‘lingach,  bir-ikki  o‘quvchining  ishi  o‘qib  eshittiriladi.
M ana  shunday  tayyorgarlik  bilan  yozilgan  bayon  yaxshi  natijalar 
beradi.  Bayon  yozish  davom ida  ko‘p ch ilik   o‘quvchilarda  m ustaqillik 
seziladi.  Bu  m ustaqillik  ikki  xil  yo‘nalishda  (usulda)  nam oyon  boMadi:
1.  0 ‘quvchilar  rejadagi  savollarga javob  berishda  m atn  m azm unini 
to‘liq  ifodalashga  harakat  qiladilar.
2.  A yrim   o‘quvchilar  esa  savollarga o‘z  so‘zlari  bilan javob  berishga 
intiladilar.
Ko‘pincha  o‘quvchilar  gapni  noto‘g ‘ri  tuzadilar.  Ba’zi  o‘quvchilar  esa 
shunday  so‘zlarni  ishlatishadiki,  bu  so‘zlarning  imlosi,  m azm uni  hali 
o‘rganilm agan.  Shu  sababli  o‘quvchilar  im loviy  va  uslubiy  xatolarga  yo‘l 
qo‘yadilar.  Shuning uchun  bu  bosqichda  o‘quvchilardan  savol  m azm uniga 
qat’iy  e’tibor berish  va  m atn  tilidan  chctga  chiqm aslik  talab qilinadi.
Bayon  turi  soddagina  bo‘lsa  ham ,  un i  yozishda  og‘zaki  va  yozm a 
ifodalashda  adabiy  til  m c’yorlariga  rioya  qilish  ham da  imlo  xatolarga 
yo‘l  qo‘ym aslikka  o ‘rgatish  kerak.
0 ‘quvchilar  uchinchi  chorak  o x irid a  5 0 -6 0   so‘zli  m atndan  iborat 
bayon  yozadilar.  R ejada  3 - 4   band  beriladi.  Shu  bandlarning  har 
biriga  o‘quvchilar  ikki-uch  gap  bilan  jav o b   beradilar.  Bayon  darsining 
asosiy  bosqichi  savollar  orqali  m atn  m azm u n in i  qayta  hikoyalash, 
hikoyaning h ar b ir  qism ida  ko‘zda  tu tilg an   m aqsadni  aniqlash, qo‘shm a 
gaplarning  imlosi  o‘zlashtirilm agan  so‘zlarn i  ishlatishning  oldini  olish 
hisoblanadi.
21

---

0 ‘quvchilarni  «L ola»  hikoyasi  orqali  erkin  bayon  yozishga  q u yida­
gicha  o‘rgatam iz  (37-betga  garang).
M atn  reja  bandlariga  mos  ravishda  qism larga  bo‘linib,  raqam   bilan 
yozuv  taxtasiga  yoziladi:
1.  Lola  erta  uy g ‘ondi.  Yuz-qo‘llarin i  yuvdi.  Toza  sochiqqa  artindi.
2.  Sora  buvi  gulzordagi  begona  o‘tlarn i  yulm o q d a edi.  U   nabirasini 
chaqirdi.  L ola yordam ga  bordi.
3.  Lola  gullar  orasidagi  begona  o‘tlarn i  yuldi.  G ulzor  chiroyli 
b o ‘ldi.
4.  Buvisi  quvondi.
Yozuv  taxtasida  ayrim   so‘zlarn in g   sinonim i  beriladi:  yovvoyi, 
begona,  quvondi,  sevindi,  xu rsa n d  b o 'ld i  kabi.
0 ‘quvchilar  m atn n i  o‘qiydilar  va  quyidagi  savollarga  o‘z  so‘zlari 
bilan javob beradilar:
-   Lola  ertalab  n im a  qildi?
-   Lolani  kim   yordam ga  chaqirdi?
-   Lola  gu lzo r  chiroyli  bo‘lishi  uchun  nim a  qildi?
-   K im   sevindi?
Shundan  so‘ng,  rejadagi  savollar  o‘qilib,  ularga  javob  beriladi. 
Javoblar  o‘quvchilar  bilan  birgalikda  b ir  necha  m arta  takrorlanadi. 
So‘ng qism lar bo‘yicha hikoyalash o‘quv ch ilarn in g  o‘zlariga topshiriladi. 
H ikoyalash  quyidagi  savollar  asosida  am alga  oshiriladi:
-   Lola  haqida  n im a  deyish  m um kin?
A gar o‘quvchi  m urak k ab   gaplar bilan javob bersa,  keyingi  qism larga 
o‘tib  ketsa,  yoki  javobni  b ir  gap  bilan  tugatsa,  u  holda  qo‘shim cha 
savollar beriladi.  M asalan:  «Yozuvchi  birinchi  qism da  Lola haqida  nim a 
degan?»
-   Sora  buvi  n im a  qilayotgan  edi?
Bu  savolga:  «S ora  buvi  gulzordagi  begona  o‘tlarni  yulm oqda  edi», 
degan  javob  olinadi.  0 ‘quvchilar  b irin ch i  gapning  m azm unini  bayon 
qilganlaridan  so‘ng,  o‘qituvchi  ularga:  «L olani  buvisi  nega  chaqirdi?», 
deb  eslatadi.  0 ‘quvchilar:  «L olani  yord am g a  chaqirdi»,  deb  aytadilar. 
«Q anday  qilib  gu lzo r  chiroyli  bo‘ldi?»  A g a r o‘quvchi  bu  savolga:  «Lola 
gullar  orasidagi  begona  o‘tlarni  yuldi»,  degan  m azm unda  yoki  «Lola 
buvisining  oldiga  bordi,  gulzorni  b egona  o‘tlard an   tozaladi»,  deb  o‘z 
so‘zlari  bilan javob  bersa,  u  holda  o ‘qituvchi:  «L ola  o‘tlarni  yulgandan
2 2

---

keyin  gu lzo r  qanday  bo‘ldi?»  deb  eslatadi.  0 ‘quvchi  o‘z  javobini: 
« G ulzor  chiroyli  bo‘ldi»,  degan  gapi  bilan  to ld irad i.
Reja  bandlarining  har  biri  m azm unli  ikk ita  gapdan  ifodalanganligi 
aytilib,  uchinchi  band  takrorlanadi.
-   Buvisi  nim a  qildi?
Bu  savolga  bir  gap  bilan  javob  b erish   m um kin.  H ar  b ir  savolga 
olingan javob  o‘qituvchi  yordam ida  to‘ldiriladi.
M atn  qism lar  asosida  hikoya  qilinganidan  so‘ng  savollarga  berilgan 
jav o b lar  birlashtirilib,  m atnning  butun  m azm unini  bogMangan  holda 
hikoya  qilish  lozim.
E rk in   bayon  o ‘tk azish n in g   b irin ch i  d arsid a  o ‘q u v ch ilarn i  b osh­
qa  so ‘zlarn i  ish latm aslik k a,  rejad ag i  savollarga  ja v o b   b erish d a 
sh o sh ilm a slik k a  o‘rgatish  kerak.  C hunki  bu  ta’lim iy   x arak terd a g i 
asosiy  ish  hisoblanadi.
A y rim  
v aq tlard a 
bayonga 
ta y y o rg a rlik  
ko‘ris h d a  
ra sm li 
re ja d a n   foydalanish  m u m k in .  R asm li  reja  re ja n in g   eng  oddiy 
sh a k li  h iso b lan ad i.  B u n in g   u ch u n   b o la la r  av v al  k ito b d a   b e rilg a n  
ra sm la rd a n   m atn   qism ig a  m osini  ta n la sh g a   v a  u n i  n o m lash   (sarlav h a 
qo‘y is h )g a   o ‘rgatiladi.  B u  ish  o‘quvch.ilarning  q ism la r  o ra sid a g i 
o‘z a ro   b o g ‘lan ish in i  b elg ilash d ag i  v a  k e tm a -k e tlik n i  a n iq la sh d a g i 
fa o llig in i  o sh irad i.  0 ‘q ituvchi  to ‘p la m d a g i  m a tn la rd a n   fo y d a la n ib  
b ay o n   y o z d irish d a   h ik o y an in g   m a z m u n in i  k en g   o c h ib   b e ru v c h i 
m a z m u n li  ra sm la rd a n   fo y d alan ish i  m u m k in .  A m m o   ik k in c h i  sin fd a 
ta s v irli  ra sm la rn i  ish latish   m u m k in   em as.
Tabiat m anzarasi  tasvirlangan  rasm lar o ‘quvchilam i  bayon  m atnidan 
ch a lg ‘itadi,  imlo  xatolar ustida  o ‘ylash  ham da  til  qoidalariga  (adabiy  til 
m e ’yorlariga)  rioya  qilishdagi  diqqatini  b o ‘shashtiradi.  S huning  uchun, 
to ‘plam da  shunday  dars  nam unalari  berilganki,  b ayon  o ‘tkazishda 
k o ’rsatilgan  rasm lar  aniq  t a ’lim iy  xaraktcrga  ega.  M atn  qism larining 
m azm unan  o ’zaro  bog’lanishi  va  qism lam ing  ketm a-ket joylash tirilish i 
o ’quvchilarning  m ustaqilligini  oshiradi.  S hunday  h ollarda  m atn  yozuv 
taxtasida  b o ’laklarga  (qism larga)  b o ’lingan  holda  beriladi:  u ch -to ’rt 
qism   ketm a-ketligi  buzilgan  holda  (tartibsiz)  yozuv  taxtasig a  yoziladi. 
B uni  biz  «O na  tovuq»  m atni  orqali  k o ’rib  chiqam iz:
O na  tovuq jo 'ja la rin i  donlatib  yu rg a n   edi.  B irdan  q irg 'iy n i  ko'rib 
bezovtalandi.  Q irg'iy daraxtga  q o ‘ndi.
23

---

Ona  tovuq jo 'ja la r in i  qanotlari  ostiga yashirdi.
Q irg'iy jo 'ja la r n i  topolm ay  uchib  ketdi.  Ona  tovuq jo 'ja la r i  bilan 
uyiga  qaytdi.