Baxriddinova n. M. Zaripova m. D

Biotik omillar- 
Biotik omillar deyilganda, barcha tirik organizmlarning yashashi jarayonida 
o`zaro bir-biriga nisbatan ma`lum munosabatda bo`lishi yoki ta`sir ko`rsatishi tushuniladi. 
Organizmlar o`z hayoti davomida normal yashash, hayot kechirish, urchish, rivojlanish, 
tarqalishi uchun tashqi muhit bilan ham ma`lum munosabatda bo`ladi. Natijada organizm 
o`sadi, rivojlanadi, nasl qoldiradi va hayotning so`nggi bosqichida halok bo`ladi.
Biotik omillar tirik organizmga va uni o`rab turgan boshqa tirik jonzotlarga har xil ta`sir 
qiladi. Bu ta`sir turlicha bo`lishi mumkin. Masalan, tirik organizmlar bir-birlari uchun ozuqa 
manbai bo`lishi mumkin (o`simliklar, ayrim hayvonlar uchun ozuqa manbaidir yoki aksincha 
hasharotlar hasharotxo`r o`simliklar uchun), bir tirik organizm tanasi, boshqa organizm uchun 
yashash muhiti bo`lishi mumkin (xo`jayin-parazit), bir organizm ikkinchi organizmning 
ko`payishiga yoki tarqalishiga sabab bo`lishi mumkin. 
Antropogen omillar -
Antropogen omillar deb, inson faoliyatining tabiatga yoki mazkur turga 
ta`siriga aytiladi. Olamdagi «ikkilamchi » (inson yaratgan) tabiat, antropogen omillarning 
natijasidir, SHaharlar, yirik suv omborlari, zavod va fabrikalar, AES va GRES lar va 
hokazolar-inson faoliyati tufayli yuzaga keladi. Ularni «ikkilamchi» yoki insoniylashtirilgan 
tabiat deyiladi.

---

133 
Orol dengizining qurib borishi, CHernobil AES dagi fojia-antropogen omillarning 
yorqin natijasidir.
Suv tarkibidagi tuz miqdorining oshib borishi, tuproq tarkibining kimyoviy moddalar 
bilan zaharlanishi va shunga o`xshagan hodisalar inson faoliyati tufayli yuzaga kelmoqda, ya`ni 
antropogen omillarning suv va tuproqqa ko`rsatayotgan salbiy ta`sirining natijasidir.
Biosfera -
Biosfera yunon tilidan olingan bulib, «bios»-«xayot», «sfera»-«shar» degan 
ma`nolarni anglatadi.
Tabiatshunos olim J.B.Lamark (1744-1829) birinchi marotaba «biosfera» atamasini 
fanga kiritib, uning asl ma`nosi xayot tarkalgan joyi va Er yuzasida bulayotgan jarayonlarga 
tirik organizmlarning ta`siridan iborat ekanligini kursatib utgan edi. Avstraliyalik geolog 
Z.Zyuss 1875 yili «biosfera» atamasini ikkinchi marotaba fanga kiritadi va Erda tiriklikning 
maxsus kobigi deb izoxlagan edi.
1926 yili akad. V.I.Vernadskiy «Biosfera» kitobini chop etib, unda biosfera-bu 
planetaning xayot rivojlanayotgan kismi va bu kism doim tirik organizmlar ta`siridadir deb, 
biosfera ta`limotini yaratadi.
Biosfera atmosferaning 10-25 km, gidrosferaning 11 km gacha va litosferaning 3,5 km 
gacha bulgan katlamini, ya`ni xayot mavjud bulgan katlamini uz ichiga oladi. Boshkacha kilib 
aytganda, biosfera atmosferaning pastki kismi (troposfera) ni, er yuzining okean, dengiz, kul 
va daryo suvlari bilan koplangan kismi (gidrosfera) ni, xamda er kobigining ustki kismi 
(litosfera)ni uz ichiga oladi.
Biosfera-xayot yashash kismi, erning xayotga makon bulgan, tirik organizmlar 
tarkalgan joyidir. Gidrosfera va litosfera esa, murakkab biogeokimyoviy tsikllar bilan uzaro 
boglangandir. Biosferada moddalar almashinuvi natijasida energiyani kabul kilish, tuplash va 
tarkalish kabi jarayonlar kechib turadi.