|
Iod hám ftor.Haywan organizminde iodtiń biologiyaliq roli qalqan tárizli bez aktivligi menen bekkem baylanisli.Sebebi oniń organizmdegi tiykarǵi muǵdari sol bez hám ol islep shiǵaratuǵin tiroksin,triyyodtironin hám diyodtirozin garmonlari quraminda tarqalǵan.Normal haywan organizminde 25-30 mg ǵa shekem iod bar ekenligi belgili.Oniń ¼ bólegi sol bez quraminda bar.Sebebi bez organizmdegi iod almasiwiniń tiykarǵi orayi.Quraminda 60-65% ge shekem iod elementin qurawshi tiroksin garmonida sol bezde sintezlenedi.
Organizmniń iodǵa bolǵan kúndelik talabi 150-200 mkg di quraydi.Organizmde bolsa iod tiykarinan duzlar formasinda bolip buyrek arqali sidik penen shiǵarilip jiberiledi.
Aziqliq quraminda iodtiń jetispewshiligi qalqan tárizli bez aktivligine kúshli tásir etip, zob keselligin keltirip shiǵaradi.Haywan organizmi iodti tiykarinan suw hám aziq penen qabil qiladi.Teńiz suwlari hám ápiwayi suwlar quraminda iodtińkoncentraciyasi biraz pás boliwina qaramastan, suw otlari hám baliqlarda iodtiń muǵdari kóp boladi.
Ftor xlor siyaqli haywan organizmine ishiletuǵin suw arqali kiredi.Suw quraminda oniń ortasha muǵdari 1l de 0,5-1,0 mg ǵa teń.Suw quraminda bolǵanliǵi sebepli ol organizmdegi barliq suyiqliqlar hám toqimalar quraminda ushiraydi, lekin kóp muǵdarda suyek hám tis quraminda(tis emalinda 130-150 mg) ushiraydi.Tis keselligi (karies) kóbinese aqiqliq quraminda ftor jetispewshiliginen kelip shiǵadi.
Suw aziqliq quraminda ftor narmadan artiq bolsa, organizmde fluroz dep ataliwshi kesellik payda boladi.Bul kesellik tis emali jaraqatlanip daqlar payda bolip, gidir- budir bolip qaladi.
Temir.Haywan organizminiń temirge bolǵan talabin tek awqatliq zatlar quraminan aladi.Jas mallarda kóbinese temir elementiniń jetispewshiligine ushiraydi, sebebi sút penen temir elementiniń ózlestiriliwi tez ósip atirǵan organizmge jeterli bolmawi múmkin.
Temir organizmde tiykarinan gemoglabin hám quraminda temir tutiwshi organikaliq birikpelerdiń sintezleniwi ushin sarplanadi, hám jetispegende birinshi náwbett anemiya(kem qannliq) keselligi júz beredi.Kópshilik awir metallar haywan organizminde júdá az bolip, mikro elementler sipatinda ushiraydi.Tek ǵana temir bulardan parqlnadi.Oniń tiykarǵi muǵdari(70-75%)i qanda yaǵniy gemoglabin quraminda boladi.Qalǵani bolsa ferritin, transferin, gemosiderin siyaqli awisiq zatlar hám ayirim fermentler quramina kiredi.
Ferritin – quraminda úsh balentli temir bolǵan quramali belok nukleoproteydler.Kóp muǵdarda talaq, bawir,suyek jiligi hám ishektiń jabisqaq perdeleri quraminda ushiraydi.Bulardiń quraminda ushiraytuńin temirdiń azǵana bólegi eki valentli temir formasinda ushiraydi.
Temosiderin- quraminda temiri bar reńli zat sipatinda bolip, temirdiń belok penen birikpesi.Tiykarinan gemoglabinniń tarqaliwi nátiyjesinde payda bolip, ol bawir hám talaq quraminda kóp.
Basqa mineral zatlarǵa qaraǵanda organizmge júdá az muǵdarda soriladi hám shiǵariladi.Normal jaǵdayda organizm sutkasina 2-3 mg ǵa shekem temir soriladi.Organizmniń temirge bolǵan talabi kóbinese oniń zat almasiw processinde(kereksiz zat sipatinda shiǵarilip jiberilmesten) qayta qayta qatnasiwi menen táminlenedi.
Haywan aziqliǵi quramindaǵi temirdiń kóp bólegi ishek diywallari arqali sorilmastan, dáret penen shiǵarip jiberiledi.Sebebi ishektiń shilimshiq perdesi tárepinen temirdiń soriliwin basqarip turadi.Organizmde ferritin zapasi azayǵanda hám kóp qan ketken jaǵdayda temirdiń soriliwi artip bariwi aniqlanǵan.Ishek perdeleri arqali qanǵa sorilǵan temirdiń muǵdarin hám háreket baǵdarin aniqlawda oniń izotopi Fe59dan keń paydalaniladi.Sorilǵan temirdiń kóp bólegi birinshi náwbette jilikke baradi hám gemoglabinniń sintezleniwinde qatnasadi hámde qizil qan dánesheleriniń quraminda buzilmay uzaq múddetke saqlanip, organizmniń talabina qarap keyingi basqishlarda qatnasadi.
Mis.Haywanlarda mistiń muǵdari temirden 30 barabar az ushiraydi, ol tiykarinan organizmge aziqliq quraminan baradi.Ayirim jerlerde mistiń muǵdari az boliwi nátiyjesinde ot-shóp quraminda da az boladi.Uliwma mis júdá az bolsada barliq toqimalardiń quraminda ushiraydi.Mistiń muǵdari ózgeriwi organizmde ásirese qan payda boliw processine keri tásir etiwi múmkin.Ortasha esapta normal haywan organizmi sutkasina aziqliq penen 5-8 mg ǵa shekem mis qabillaydi.Organizmde mistiń eń kóp muǵdari bawirda(3-5 mg payiz) boladi.Siyir bawirinda -42mg/kg, eshkilerde-12mg/kg, tawiqta-15mg/kg, shoshqalarda-88mg/kg, úyrekte-525 mg/kg.Qan plazmasi hám basqa toqimalar quraminda 0,1 mg payizdi quraydi.
Haywan organizminde mis temirdiń aktivligin asiradi.Temirdiń toqimalardaǵi háreketi, oniń soriliwi,gemoglabinniń sintezleniwi hám mistiń aktivligine baylanisli.Lekin mistiń ózi gemoglabin quramina kirmeydi. Bunnan basqa mis organizmdegi kóp ǵana oksidlewshi fermentler( polifenoloksidaza, tirozinaza, askorbat kislota, oksidaza) quramina hámde qan plazmasi quraminda ushiraytuǵin birikpeler( ceruloplazmin, gemukupreyn) quramina kiredi.Bular beloktiń misli birikpeleri.
Uliwma alǵanda mis haywan organizminde qan payda boliwi hám antitelalar sintezleniw processlerinde qatnasadi.Mis haywan organizminen tiykarinan bawir arqali ót kislotasi menen ajiralip shiǵariladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
