Barkamol avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning o`rni

«Turmush tarzi» va «Sog’lom turmush tarzi» tushunchasining 

Moxiyati.O`zbekiston 

Respublikasining 

Konstitutsiyasi, 

Inson 

huquqlari 

umumjahon  Deklaratsiyasi,  «Bola  hukuqlari  to`g’risida»gi  Konventsiya, 

O`zbekiston Respublikasi Prezvdenti I.A. Karimov asarlari, nutq va ma`ruzalarida 

bayon  qshshngan  sog’lom  tur-mush  tarzini  shakllantirshpga  ovd  fikrlar, 

O`zbekiston Res-publikasining «Ta`lim to`g’risida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash 

bo`yicha  milliy  dastur»,  «Jismoniy  tarbiya  va  sport  to`g’risvda»gi  Qonun,  Sharq 

hamda  Ovrupa  olimlari  va  mutafakkirlarining  sog’lom  turmush  tarzini 

shakllantirishga oid fikr va qarashlari mohiyatida o`z ifodasini topgan. 

Har  bir  shaxsning  turmush  tarzi  kun  sayin  ro`y  berayoggan  vokea  hodisa  va 

turli  o`zgarishlarning  ta`siri  ostida  shakllanmoqtsa.  O`zaro  munosabatlarning 

o`zgarayotgani o`kuvchilar ru-hiyatiga ta`sir etmokda. Natijada ularda o`z taqtsiri, 

oilasi,  jamoasi  uchun  zarur  bo`lgan  aqliy,  hissiy  va  erkiga  ovd  xatti-harakatyaar 

tanlash  mae`uliyatini  oshirmovda.  Ular  natijasida  yuzaga  keladigan  asab 

kasalliklarining  oldini  olish  zarur.  Buning  uchun  esa  eng  avvalo  shaxsiy  va 

ijgimoiy  miqyosda  sog’lom  turmushni  tashkil  etish  talab  etiladi  va  sog’lom 

turmush tarzini shakllantirishning asosiy yo`nalishlari va amalga oshirish yo`llarini 

bilshii kerak. 

Faol  xerakat  bilan  bog’lik  hayog  kechirish,  chgoshqish,  jismo-niy  tarbiya  va 

sport bilan shug’ullanish - sog’lom turmush tar-zining muhim omillari. Insonning 

sog’lom turmush kechirishida faol harakat, ya`ni chiniqish asosiy o`rinni egallaqdi. 

I.P. Pavlov jismoniy xarakatning inson salomatligiga ta`sirini, organizm tashqi 

muhit  bilan  chambarchas  bog’langanligini  anglatuvchi  ko`rinish,  deb  ta`riflaydi. 

Bunday  bog’lanish  va  biologik  a`zolar  faoliyatini  markaziy  asab  tizimi  boshqarib 

turadi. Jismoniy mashg’ulot u yoki bu muskullar guruhiga ta`sir qilmay, bir butun 

hisoblangan  organgomga  o`z  ta`sirini  ko`rsatadi.  Ayniqsa,  doimiy  uzluksiz 

ravishda bajariladigan jismoniy harakat kishi sog’lig’iga yaxshi ta`sir etadi. Modda 

---

 

- 24 - 

almashinuvi  yaxshilanadi,  organizm  to`qimalari  oziq  moddalarni  yaxshi 

o`zlashtiradi, parchalangan moddalar esa organizmdan tez-rok chiqarib tashlanadi. 

Yurak  chiniqadi  va  yana  chvdamli  bo`ladi.  Shu  sababli  faol  jismoniy  harakat 

qiluvchi kishilar tetik, ruhan engil, kuvvatga to`lgan, kayfiyati yuqori, dili ravshan 

bo`ladi.  Jismoniy  mashqlarni  bajarish  natijasvda  organizmning  himoya  vositalari 

yaxshi rivojlanadi. Bolalik, o`smirjk davri-dan boshlangan chiniqish mashgulotlari, 

ayniqsa,  foydalvdir.  Har  bir  kishvda  mustahkam  rejimga  amal  qilyui  odatshi  tar-

biyalash  zarur.  Badantarbiya  bilan  shug’ullanishni,  toza  havoda  sayr  qilish,  sport 

o`yinlarida  ishtirok  etshp,  uzoq  umr  ko`rish  va  salomatlikni  ta`minlovchi 

omillardavdir.  Har  bir  shaxs  muntazam  ravishda  muayyan  darajada  jismoniy 

qobshshyatga  mos  keluvchi  jismoniy  harakatlarni  bajarishga  odatlanishi  lozim. 

Bulardan  tashkari,  bizning  issiq  iqlim  sharokshmizda  an`anaviy  usullarga 

karaganda noan`anaviy usullar bilan organizumni chiniqgirish maqsadga muvofiq. 

Ya`ni,  turli  xil  oyoq  vannalari,  tuzli  hamda  toshli  yo`lakchalarda  yurish, 

shuningdek, uykudan oldin va keyin ochiq havoda sayr qilish tannani chinaqg’irish 

usullari organizm immunitetinnng faoliyatini kuchaytiradi. 

Faol  harakatning  organnzmga  ko`rsatadigan  ta’sirini  quyidagicha  ifodalash 

mumkin: 

- yurak qon tomir funktsiyasi faollashadi; 

- nafas olish yaxshilanadi; 

-  suyaklar  mustahkamlanib,  muskullar  kuchli  bo`ladi,  bo`g’inlarning 

harakatchanligi ortadi; 

- ovqatning yaxshi hazm bo`lishi ta`minlanadi; 

- ayirish organlarining faoliyati yaxshi oshadi; 

- asab tizimi mutahkamlanadi, bular esa markaziy nerv tizimida bo`ladigan 

ko`zg’alish  hoqiealarining  muvozanatini  bir  me`yorda  ishlashda  katta 

ahamiyatga ega; 

- inson psixologshsiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi; 

- qaddi qomatning to`g’ri shakllanishiga erdam beradi va hokazolar. 

---

 

- 25 - 

O`qituvchi  ta`lim  jarayonida  turmush  tarzining  salomat-likni  saqlash  va 

mustahkamlashda  tutgan  o`rni;  inson  umrini  davrlarga  bo`lish;  bolalarning  o`sish 

va  rivojlanish  qonuniyat-lari,  jismoniy  holatini  aniqlash;  bolalik  davrida 

uchraydigan  anatomik  va  fiziologik  nuksonlarni  to`g’ri  holatga  keltirish;  to`g’ri 

qaddi-qomatning  gigaenik  asosi;  bola  va  o`smirlarda  uch-raydigan  qomatning 

buzilish  turlari,  sabablari  va  uni  tuzatish  usullari;  jismoniy  tarbiyaning  gigienik 

asoslari;  organizmni  mustahkamlash  va  chiniqgarish  uchun  tabiatning  tabiiy 

kuchlaridan    kuyosh,  xavo  va  suvdan  foydalanish;  insonning  sog’lom  turmush 

kechirishida    jismoniy  tarbiyaning  ahamiyati,  masala-lariga  alohida  ahamiyat 

bermog’i  va    o`kuvchilarda  shu  tushunchalarni  shaklllangarmog’i    zarur.  Kun 

tartibiga  amal  qilish    sog’lom  turmush  tarzining  asosi.  Kun  tartibi    insonning 

dunyoga  kelgan  kunidan  boshlab  amalda  bo`luvchi  doimiy  jarayon  sanalib, 

shaxsning  turli  mazmundagi  faoliyati  –  mehnat  qilish,  dam  olish,  ovqatlanish, 

sport bilan shugullanish va hokazolarning muayyan vaqgda, tartib bilan, ketma-ket 

bajarshshshidir.  Tabiiyki,  kun  tartibi  xamma  uchun  bir  xil  bo`la  olmaydi  va  u 

shaxsning yoshi, sog’lig’i, ish qobshshyati va maishiy turmush sharoitiga muvofiq 

tuziladi va uning umumiy talablariga: kun tartibini ishlab chiqishda amaliy mehnat 

bilan  jismoniy  mehnatning  to`g’ri  taqsimlani-shi,  mehnatning  o`z  vaqgida  dam 

olish bilan almashtirilishi, har kuni muayyan ovkdtlanish, ma`lum vaqgda uykuga 

yotish va barvaqg uykudan uygonishga odatlanish, ochiq havoda sayr etash kabilar 

kiradi.  Insonning  sog’lom,  nosog’lom  turmush  tarzi  ham  kun  tartibining  to`g’ri, 

noto`g’ri uyushtirilganligiga bog’liq. 

To`g’ri uyushtirilgan kun tartibi organgomning har tomonlama: 

- to`g’ri rivojlanishi; 

- irodaning mustahkamlanishi; 

-  mehnat  unumdorligi  ancha  yuqori  bo`lib,  iishash  qobiliyati-ning  uzoq  vaqg 

yaxshi saklanishi; 

- kasalshanishning oddini olishda muxim o`rin tutadi. 

Maktab  o`kuvchilarining  sog’lishni  saqlash  medeadida  mak-tab  faoliyatiga, 

---

 

- 26 - 

uning  o`kuv-tarbiyaviy  jarayoniga,  ota-onaparga  quyidagi  fiziologak-gigienik 

tavsiyalarni joriy qilish maqsadga muvofiqtsir: 

-  kundalik  rejimga  ya`ni,  kun  tartibiga  rioya  qilish,  jum-ladan,  makgab  va  uy 

sharoitida o`kuv mashg’ulotlari yukpamasini tartibga eshshsh; 

- ochiq xevoda sayr qilish bilan xordiq chiqarishsh keng yo`lga qo’yish; 

- yetarli va o`z vaqtida ovqatlanishni yo`lga qo`yish; 

- gigienik jihatdan to`liq, bir maromdagi uyqu; 

- o`z vaqtida aqliy yuklamani jismoniy yuklamaga almashtirish; 

- gagienik talabparga javob beradigan hodda faoliyatlarni almashtarib turshi; 

- mustaqil faoliyat bilan shugullanish. 

Respublika  boshlang’ich  va  o`rta  maktab,  akademik  litsey  va  kasb-xunar 

kollejlarda  haftalik  o`kuv  yuktsamasini  belgi-lavdtsa  O`zbekiston  Respublikzsi 

Sog’liqni  saqlash  vazirligi  bilan  kelishilgan  holda,  mahalliy    xalq  ta`limi 

boshqarmasi  zimmasiga  quyidagi  nazorat  vazifalar  yuklatilishi  ko`zda  tutilishi 

lozim: 

- darslarshng gigienik jizatdan tashktil  qilishni ruyhatdan o`tkazilishi; 

- dars va tanaffuslar davomiyligining talabga mosligi; 

-  o`quv  yili  davomida  o`tkazshadigan  ta`til  muddatlari  o’z    vaqtining 

maqbulligi; 

- kun va hafta davomida o`tkaziladigan miqdori me’-yorida bo`lishi; 

-  o`quv  xonalarini  bolalar  va  o`rmirlarning  antropometrik  ko`rsatkichlarini 

o`lchash uchun lozim bo`lgan jihrzdar bilats ta`minlanishshi uyushtirish; 

Sog’lom turmush tarzining jamiyatdagi o`rni beqiyosdir. Aynan shuning uchun 

ham  mamlakatimiz  ta`lim  tizimining  oldida  yosh  avlodga  zamonaviy  bilim  va 

xunarlar bo`yicha  musgahkam  ta`lim  berish bilan  birga,  ularda  Sog’lom  turmush 

tarzini shakllantirish, ruhiy komishshkka erishish, ularni salomatligi uchun tahtsid 

soluvchi  xar  qanday  zararli  odatlarga  qarshi  faol  tura  oladigan,  musgaqil  fikrga 

ega  bo`lgan,  katta  ishonch  hamda  maqsad  bilan  yashaydigan  fidoyi,  yuksak 

ma`naviyatli barkamol inson etab tarbiyalash kabi ustuvor vazifaturibdi. 

---

 

- 27 - 

Sog’lom  turmush  tarzi  bu    insonning  hayoti  va  salomatligi  xavfsizligini 

ta`minlashga  xizmat  qiluvchi  ko`nikmalarga  ega  bo`lish  asosida  hayogiy 

faoliyatni  yo`lga  ko`yish  hamda  ealomatlikning  yuqori  darajada  bo`lishiga 

ershshshni ta`minlovchi ijgamoiy hodisadir. 

Sog’lom turmush tarzi inson tomonidan turmush sharoitlarini faol o`zlashtirish 

usuli  bo`lib,  kun  tartibiga  rioya  qshshsh,  faol  harakat  asosvda  organizmni 

chiniqgarish, 

sport 

bilan 

shug’ullanish, 

to`la 

va 

sifatli 

ovqatlanish, 

ovqaglanishning  gigienik  qoidalariga  rioya  qilish,  udotlinsoniy  va  milliy 

kadriyatlar asosida o`z o`zini tarbiyalay olish, zararli odatlardan o`zini tiya olishi 

demakdir. 

Tavsiya  etilayotgan  ushbu  metodik  kompleks  «Sog’lom  turmush  tarzish! 

shayushantirish»  oila  va  uzluksiz  ta`lim  tizimida  talabalardagi  salomatlik, 

«sog’lom  turmush  tarzi  motivatsiya,  ehgayojlik,  qiziquvchanlj,  sog’lom  avlod 

kelajagish ta`minlashga intiluvchanlik havda o`z salomatligiga ongli munosabatda 

bo`lish kabi fazilatlarni takomshshashtirishga karashpgan. 

Ushbu  usguvor  vazifalarni  amalga  oshirish  maqsadida  «Sog’lom  turmush 

tarzini shakllantirish» o`kuv-tarbiya dasguri ishlab chiqildi. 

Unda  dasturning  moxryati,  maqsad  va  vazifalari,mazmuni  ifodalangan  bo`lib, 

talaba  yoshlarni  yuksj  ma`naviyatlishaxs  qilib  tarbiyalash,  ularni  mustaqil 

tayerlashda  muhim  tayanch  tushunchalar  sifatida  «Salomatlik  eaboqlari»,«Zararli 

odatlarga  karshn  immunitegai  shakllantirish»,«Psixologik  barqarorlik»  belgilab 

olingan.