Barkamol avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning o`rni

Psixologik barqarorlik. Ruhiy bardoshlilik - ruhiy chidamlilik, ruxiyatga ta`sir 

etib  turuvchi  omsillarga  chidab  borish,  salbiy  ta`sir  etuvchi  omillarga  javob 

berishdan  oldin  ruhiyatni  tinchlantirish,  tashqi  ta`sirotlarni  yaxshilik  bilan  yengib 

o`tish,  muammolarni  vaqtida  xal  etish,  yomon  illatlardan  uzoqroq  yurish,  yaxshi 

his-hayajonga  ega  bo`lshi,  bo`lib  o`tadigan  voqea-hodisalarni  to`g’ri  qabul  qilish, 

mumkin bo`lmagan narsalardan voz kechish holati. 

Psixogagaenlik  layoqatlilik  -  asabni  asrash,  o`ziga  xush  yoquvchi  narsalarga 

yondashish,  asab  berma  sistemasi  bardosh  olmaydigan  ishlarga  qo`l  urmaslik, 

insonning  bosiqligi,  xushmuomalaligi,  har  bir  ishni  va  har  bir  so`zni    o`z  o`rnida 

qo`llash,  asab  sistemasi  uchun  foydali  bo`lgan  jihatlarni  o`ylab  topish, 

muammolarga  berilmaslik,  asabiylashmasdan  saqlanish,  bexavotir  yashash,  kam 

o`ylash, bajara olishi  mumkin bo`lgan ishlarga qo`l urish, asab sistemasi chidashi 

mumkin bo`lgan ishlarda qatnashish xususiyati. 

O`z  «men»iga  egalik  -  insonning  shaxs  sifatida  gavdalanishi,  o`z  fikrida 

qolishi,  ya`ni  fikrini  o`zgartirmaslik,  birovlarga  tobe  bo`lmaslik,  irodali, 

insonparvar,  qo`rqmas,  har  bir  ishga  tik  boruvchi.  o`ziga  javob  bera  oladigan, 

mas`uliyatli,  fikrlash  qobillyati  keng,  nutqi  teran,  har  bir  ishga  tez  kirishadigan 

mustaqil shaxs, maqsadga erishuvchi inson xususiyati. 

Mas’uliyatlilik  -  ishonch  qozonuvchi,  talabni  qondiruvchi,  topshiriqni  vaqtida 

bajaruvchi,  teran  fikrlaydigan,  javobgarlikni  his  eta  oladigan,  o`z  ishini 

boshqalarga ishonmaydigan, bugungi ishni ertaga qo`ymaydigan, oriyatli, vijdonli, 

---

 

- 32 - 

insonparvar,  madaniyatli,  ingiluvchan,  matonatli,  o`zgalar  ishonchini  oqlaydigan 

pok inson. 

Ijtimoiy  munosabatlarda  layoqatlilik  -  o`zgalarni  hurmat  qilish,  o`zini 

jamoadan ustun qo`ymaslik, xushmuomalalik, boshqalar ishonchini oqlash, jamoa 

ishlaridan  bosh  tortmaslik,  insonparvar  va  o`zaro  yordamga  doim  tayyor  bo`lish, 

o`zaro  ishonchli,  topshiriqlarni  vaqtida  bajarish,  rostgo`ylik,  talabchanlik, 

irodalilik,  ruhan  pok,  vijdonli,  gigienik  madaniyatga  ega,  o`zgalarni  tinglash 

qobiliyatiga ega bo`lish. 

Inson  salomatligi  bu  -  eng  avvalo  uning  ruhiy  va  fiziologik  sifatlarini 

rivojlantirish,  umrning  maksimal  davomiyligida  maqbul  darajadagi  ishchanlik 

qobilyati  va  ijtimoiy  faollikni  saqlab  qolishdan  iboratdir.  Ko`pgina  olimlarning 

fikricha,  inson  organizmining  funksional  imkoniyatlari  va  ularning  tashqi 

muhitdan bo`ladigan noxush omillarga barqarorligi butun umri davomida o`zgarib 

turadi,  negaki  salomatlikni  saqlash  -  jo`shqin  jarayon  bo`lib,  u  yosh,  jins,  kasbiy 

faoliyat,  yashash  muhitiga  bog’liq  holda  yaxshilanib  (salomatlik  bo`shashib  yoki 

mustahkamlanib) boradi. 

Odam hayoti, sog’lig’i - eng katta ijtimoiy boylikdir. Bu oila, maktab va inson 

tarbiyasi, kamoloti bilan shug’ullanuvchi maskanlar oldiga psixologik barqarorlik 

masalasini ko`ndalang qo`adi. Millat sog’lig’i ham tabiiy ravishda, bu ko`rsatkich 

orqali hal etiladi. 

Salomatlik  odam  organizmining  biologik,  ruxiy,  jismoniy  holatlari  va  mexnat 

faoliyatining  muvozanatlashgan  birligidir.  Sixat-salomatlik  har  bir  kishi  uchun 

baxt-saodatdir,  uning  mehnat  unumdorligani,  mamlakatning  iqtisodiy  qudratini, 

xalq  farovonligini  rivojlantirishning    zarur  shartidir.  Umumxalq  mulki  bo`lmish 

sixat-salomatlikka  nisbatan  ongli  va  mas`uliyat  bilan  yondashish  jamiyatning 

barcha  a`zolari  turmush  va  axloq  normasi  bo`lmog’i  lozim.  Salomatlikni  saqlash 

va  mustahkamlash  uchun  avvalo  odamda  ruhiy  tushkunlikka  chidamlilik, 

insonlararo  psixogagaenik  munosabatlarga  egalik,  o`z  «men»iga  ega  bo`lish, 

mas`uliyatlilik,  ijtimoiy  munosabatlarda  layoqatlilik  mavjud  bo`lish  muhimligi 

---

 

- 33 - 

e`tiborga  olinib,  talabalarda  shu  fazilatlarni  shakllantirish  talab  etiladi.  Millat 

sog’lig’i ham tabiiy ravishda, sog’lom turmush tarzi orqali hal etiladi. 

Talaba bshlarning shaxsiy va umumiy gigiena talablariga qat’iy rioya qilishlari, 

tibbiyot  haqida  ma`lumotga,  muomala  madaniyatiga  ega  bo`lishlari,  oilaviy 

hayotga tayyorgarliklari, to`g’ri va sifatli, funksional ovqatlanishga odatlanishlari, 

shaxsiy  salomatlikni  saqlashga  mas`uliyatli  yovdashuvlari  hamda  psixogigien 

talablariga  qat’iy  amal  qilishlari  sog’lom  turmush  tarzi  ko`nikmalariga  ega 

bo`lishlari haada sog’lom turmush kechirishlarida muhim ahamiyatga ega. 

Talabalarning  sport  turlariga  qiziqishlari,  muayyan  sport  turi  bilan  doimiy 

shug’ullanishlari,  jismonan  va  ruxan  sog’lom  bo`lishlari  ularning  jismoniy 

madaniyatga ega ekanligini belgilovchi mezonlar hisoblanadi. 

Yoshlarda  zararli  odatlarga  qarshi  immunitetning    mavjudligi  ularnning 

kashandalikka  va  ichkilikbozlikka  qarshi  murosasizliklari  hayotda  OITSga  oid 

bilimlarga ega bo`lishlari bilan belgilanadi. 

 «Turmush  tarzi»  tushunchasining  istilohi  o`tish  asrning  ikkinchi  yarmidan 

bopshab  ijtimoiy-falsafiy  fanlarning  tarkibining  talqin  qilina  boshlanishdagi, 

tushuncha tarzidagi evolyutsiyasi esa dastlab Sharq mamlakatlari ijtimoiy-falsafiy, 

axloqiy-estetik  fikrlari  mazmunida  ifoda  topganligi,  keyinchalik    tushunchaning 

negizi  (asosi)  antik  davr  falsafasida  ko`p  uchraganligiga  oid  fikrlar  dalil  sifatida 

mavjudligi sir emas. 

Sog’lom turmush tarzi fenomeni dastlab tibbiyot fanining  otasi Gippokrat o`zining 

«Sog’lom turmush tarzi» risolasida tibbiy nuqtai nazardan o’rgangan. 

           Risolada  inson  jismining    salomatliligi  i  tashqi  muhitning  omillari  -  iqlim, 

tuproq,  suv,  kishilarning  hayot  yo`sini,  jamiyat  qonunlari,  sog’lom  turmush  tarzi 

uchun zaruriy sharoitlar bilan bog’lagan. 

Demokrit  esa  jamoa  a`zolarining  moddiy  ehtiyoji  faqat  turmush  tarzini 

emas,  jamiyat  taraqqiyotida  ro`y  beradigan  barcha  o`zgarishlarni  tub  sababchisi 

bo`lishi mumkin, degan fikrni ilgari surgan. 

Yunonistonda  tana  maqomi  davlat  qonunlari  doirasida  inson  jismi 

---

 

- 34 - 

madaniyati talablariga muvofiq qat’iy muhokama qilingan, jismoniy barkamollikka 

intilish  shaxs  kamolotining  eng  asosiy  yo`nalishlaridan  biri  hisoblangan,  avlod-

ajdodining tana, qaddi-qomati qanchalik go`zal bo`lsa, uning o`zi  ham shunchalik 

komillashib boradi, degan g’oya ustivor bo`lgan. 

Qisqa muddatli tariximiz  va uning davlatchilik tuzimi, ilm-ma`rifatli, kasb-

xunari  bo`yicha  boshqalardan  kam  bo`lmagan,  mehnatni  qo`l  uchida  emas, 

sidqidildan,  yurak  qo`rini  berib,  shijoat,  matonat  bilan  qiladigan  farzandlarga 

muhtojligini ko`rsatdi. 

«Azal-azaldan  ajdodlarimiz  o`z  vatanini,  ona  tuprog’i  va  xalqning    yomon 

ko`z, balo-qazodan asrashga qodir, zarur bo`lsa, bu yo`lda jonini xam fido qilishga 

tayyor azamat o`g’lonlarini voyaga yetkazish orzusi bilan yashaganlar». 

Mo`tabar  bobolarning  bebaho  tajribalariga  tayanib,  farzandlarning  turli 

ko`rinishdagi  taxdidlar  va  tajovuzlarga  nisbatan  o`z  fikrlari  bilan  yashashga,  ish 

ko`rishga  o`rgatishgan.  Ularning  ma`naviy  shakllanishlari  uchun  ta`lim  va 

tarbiyaga  ulug’,  nurli  maqsadlar  qo`yilgan.  Xalqimizga  xos  mexr-oqibat, 

muruvvat,  himmat  kabi  yuksak  fazilatlar  —  o`zining  oilasi,  el-yurtining  boshiga 

tushgan qiyinchiliklarni bir-biriga yelkadosh bo`lib yengishdek, qadriyatlar asosida 

tarbiyalaganlar. 

Hayot  chorraxalarida  ilm,  madaniyat,  san`at  va  boshqa  ijtimoiy,  iqtisodiy, 

ma`naviy sohalarda erishilgan va erishish zaruriyat hisoblangan yutuqlarimiz  shu 

kunga  kelib  yigit-qizlarimiz  jismining  yetukligi  va  jismoniy  kamolot  darajasi 

yuqori bo`lishi bilan uzviy bog’likligini isbotlab qo`ydi. 

Xalqimiz  ,  davlatchiligimizning  o`tmishga  oid  tarixi  sahifalarining    guvoxlik 

berishicha,  xar  doim  ham  yurtimiz  h  farovonligi,  uning  rivojlanishi  doimiy 

ravishda  bir  tekis  kechmaganligi,  uning  zafarli  qadamlarining    og’irligi  yoshlar, 

ularning  jismoniy  barkamolligi  zimmasiga  tushganligini  ko`rsatdi.  Katta 

xunrezliklar, besamar qon to`kilishini oldini olish, el-yurt, millat, xalq taqdirini hal 

qilish  ikki  raqib  tomonning  taniqli  paxlavonlari,  jismonan  kamolotga  erishish 

erlarining  jangdan  oldinga  uyushtirilgan  yakkama-yakka  mardonavor  olishuvlari 

---

 

- 35 - 

orqali  hal  qilinganligi  ham  tarixiy  haqiqat.  Qayd  qilinganlarning  barchasi 

millatimiz, xalqimiz,  jismoniy kamolotining darajasiga borib  taqalgan. 

Inson jismi yetilishganing yuqori bosqichi jism barkamolligi bo`lib, u abadiy 

tushunchadir.  Mushak    va  qo’llarning    bo`y-basti,  qaddi-qomati,  vazni, 

harakatlarining  o`ziga  yarasha,  jismining  tashqi  ko`rinshi,  vujudidagi  harakat 

fazilatlarining  yetakchilari  sanalmish    tezkorligi,  chidamliligi,  chaqqonligi, 

bo`g’inlarining 

harakatchanligi 

va 

mushaklarining 

mashqlanganligi, 

tarbiyalanganligi orqali ko`zga tashlanadi, namoyon bo`ladi. 

Jisman  barkamollikka  erishish,  uzluksiz,  doimiy  mehnat  jarayoni  bo`lib, 

mashqlanish, ommaviy sport bilan shug’ullanishga turmush tarzi tarkibidan vaqt va 

o`rin  ajratish,  STT  jismoniy  madaniyatining  nazariy  bilimlari  hamda  amaliy 

malakalari bilan bog’liq. 

Hozirgi  kunga  kelib,  yoshlarni  jismoniy  rivojlantirish  va  jismoniy 

tayyorgarligini  yanada  takomillashtirishning  mavjud  amaldagi  modeli  davr  talabi 

darajasida  emasligi  Prezidentimiz  tomonidan  hamda  xukumat  qarorlari, 

ko`rsatmalari  orqali  bir  necha  bor  ta`kidlanmoqda.  Uning  davr  talabiga  javob 

beradigan  majmuasini,  yoshlarning  STT  jismoniy  madaniyati  asosini  yaratish, 

nazariy  bilim,  amaliy  malaka  va  ko`nikmalarni  boyitish,  ularni  takomillashtirish 

hozirgi  kunning  muammolaridan  biri  hisoblanadi.  Uni  hal  qilish    jismoniy 

madaniyat  ta`lim-tarbiyasining  eng  ilg’or  milliy    va  umumbashariy  bilimlari, 

tajriba,  an`ana,  qadriyatlariga  tayanadi,  ularni  o`zida  mujassamlashtiradi  hamda 

mavjud  jismoniy  yetuklik,  jismoniy  barkamollik  modelini  ma`naviy  boy  avlod 

tarbiyasi jarayonida tag zamin sifatida foydalanadi. 

STT 

jismoniy 

madaniyatiga 

konsepsial 

qarashining 

mazmuni 

Prezidentimizning  yosh  avlod  kelajagi,  uning  jismoniy  madaniyatliligi  darajasi, 

unga  egaligi,  el-yurt  farzandlariga  daxldor  bo`lgan  barcha  chiqishlari  va  qator 

asarlari, qo`llanmalari, risolalarida o`z ifodasini topgan. 

Ayniqsa,  yurtboshimizning  mamlakatimiz    yoshlariga  bag’ishlab,  ularni 

avaylab-asrash ruhi bilan sug’orilgan «Yuksak ma`naviyat –yengilmas kuch» asari 

---

 

- 36 - 

bashariyat  axli  tomonidan  hozirgi  kunda  ham  e`zozlanayotgan  zabardast 

bobolarimizning  xayot  tarziga  yetarlicha  baho  bergan.  Ularning  matonati, 

yashashda to’g’ri   yo`l tanlay olishi, umrning mazmunini nimagadir bag’ishlashi, 

yashashdan  maqsadning  ma`nosini  anglashdagi  fahm-farosat,  ilm-fandaga 

jasoratlari,  aql-zakovatlari,  zamondosharining  ular  uchun  qilgan  zulmlari,  sun`iy 

yaratgan qiyinchiliklarga qarshi ko`rsatgan mardliklari ilmiy, nazariy, amaliy isboti 

bilan  ifodalangan.  Bobolarimizning  o’rnakka    arzigulik  bo`lganligi,  hayotdagi 

holatlar    uchun  deallarni  chetdan  izlamaslikka  ishora  qilgan.  Ularning  yashash 

tarzi, hayoti milliy ma`naviyatamiz shakllanishining yetaxchi vositasi hisoblangan 

muqaddas  dinimizning  ulug’  kitobida  bayon  qilingan  «To`rt  muchasi  sog’larni» 

Yaratganning o`zi yoqtirishiga amal qilib yashaganliklarini  ta`kidlagan. 

Tarixiy  asarlar  qatoridan  joy  olishga  arziydigan  bu  asarda,  zakovatli 

bobolarimizni  faqat  ilm-fandagi,  madaniyat,  san’at,  adabiyot,  ijtimoiy  sohaning 

barcha  o`zanlaridaga  erishgan  yutuqlaridan  tashqari  odamiylik,  insonparvarlik, 

vatanining  sodiq  farzandlari  sifatidagina  emas,  o`z  jismlarining  barkamolligi, 

mustahkam  salomatlik  sohibi,  jismonan  yuksak  shaxslar  bo`lganliklari  haqidagi  

dalillarni o`rinli bayon qilgan. 

Ularning  kam  harakatlanish,  mehnatdan  qochish,  dangasalik,  me`yoridan  ortiq 

taom  tanavvul  qilish,  uxlashning  salbiy  oqibatlari,  pala-partish  hayot  kechirish 

haqidagi fikrlari hali qator ishlar o`z ahamiyatini yo`qotmaydi.