`Barkamol avlodni ahloqiy tarbiyalashda Al – Forobiy ta’limotining o’rni

Al – Forobiy merosining yosh avlodni axloqiy tarbiyalashda

tutgan o’rni.

Farzand tug’ilgan kunidan boshlab, oila muhitida yashaydi, oilaga xos

an’analar, qadriyatlar, urf – odatlar ta’siri ostida bola axloqi shakllanadi, eng

muhimi u oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his etadi

va o’zlashtirib boradi.

Xalqimiz tarixiga nazar solsak, eng qimmatli an’analar: halollik,

rostgo’ylik, or – nomus, sharm – hayo, mehnatsevarlik, mehr – oqibat va

boshqa shu kabi yuksak insoniy fazilatlar, eng avvalo, oilada shakllana

boshlagan.

“Ota – onaning farzand oldidagi burchlari, o’zlarining oxiratini obod

etuvchi qarzlari bor – degan edilar. Prezidentimiz I. A. Karimov dinu –

diyonatli xonadon oqsoqollaridan so’rasangiz, ularni lo’nda qilib sanab

beradi: yaxshi nom qo’yish, yaxshi muallim qo’liga topshirish, savodini

chiqarish, ilmda, kasb – hunarli qilish, boshini ikki qilish, uyli – joyli qilish.

Bugun ana shunday olijanob an’analar qaytadan mustahkam qaror topishi va

rivojlanishi uchun istiqlol sharofati tufayli eng qulay muhit yaratildi”.

Davlatimiz rahbari tomonidan ishlab chiqilgan Mustaqil O’zbekistonni

rivojlantirishning ma’naviy – axloqiy negizlari:

- umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;

- xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;

- insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;

- vatanparvarlik kabilarga katta e’tibor berish ta’lim – tarbiya sohasida,

xususan ahloqiy tarbiyani takomillashtirish yo’lida juda muhim va zarur

ekanini alohida ta’kidlab o’tish lozim.

Umuminsoniy qadriyatlar asosida O’zbekiston yoshlari ma’naviy

jihatdan kamolotga erishadilar va egallagan bilim va malakalarini o’z

---

31

faoliyatlarida, jamiyatimiz taraqqiyoti yo’lida to’la namoyon etish

imkoniyatiga ega bo’ladilar. Albatta, bu ezgu vazifani ijobiy hal etishda

xalqimiz ma’naviy merosining ahamiyati kattadir. Shu sababli ma’naviy

merosimizni tiklash, o’rganish va hayotga tatbiq etishga alohida e’tibor

berilmoqda.

Har bir insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo’yib kelayotgan

yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish lozimki, ular o’rtaga qo’yilgan

maqsadlarga erishishning o’zlariga bog’liq ekanligini, bu narsa ularning

fidokorligi, g’ayrat – shijoati, sobitqadamligi va mehnatsevarligiga

bog’liqligini anglab yetishlari kerak. Bu esa davlatimiz va xalqimiz ravnaqi,

taraqqiyotining asosiy shartidir.

IX – X asrlarda yashagan mutafakkirlarning ilmiy va ma’naviy merosi

mana XXI asr bo’sag’asida ham barkamol, axloqiy pok insonlarni

tarbiyalashda o’z ahamiyatini hanuz yo’qotgani yo’q. Ularning merosi

nafaqat O’zbekistonda, balki butun dunyoda ardoqlanib, zo’r ehtirom bilan

o’rganilmoqda. Jumladan, Saudiya Arabistonida talabalar uchun

mo’ljallangan “Islom tarixi” kitobida o’rta asrlarda arab ilm – faniga hissa

qo’shgan olimlar qatorida Imom al – Buxoriy, Muhammad ibn Muso al –

Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi vatandoshlarimiz

nomlarining zikr etilishi, ular qoldirgan ma’naviy merosning naqadar

bebaholigidan darak beradi.

Al – Forobiy asarlarida aks etgan hadislarning aksariyatini umuminsoniy

qadriyat sifatida, ota – bobolarimizning urf – odatlari, nasihatlari tarzida

yosh avlodning tarbiyasida foydalanish mumkin. Xalqimizning asrlar

davomida shakllanib kelayotga va an’anaga aylana boshlagan – ajdodlarning

yutuqlari bilan g’ururlanish, kattalarga hurmat va ularning nasihatlariga amal

qilish odati tariqasida o’z samarasini berishi aniq.

---

32

Bu xususda “Islom axloqining ko’pgina tomonlari aqlga muvofiq

bo’lganligi uchun qadriyat hisoblanadi. Bu qadriyat islom dini doirasidan

chiqib, umumbashariy mazmunga egadir. Diniy manbalar diniy qadriyatlari

sifatida oilada bolalarni ma’naviy – ahloqiy tarbiyalashda muhim vosita

bo’lib xizmat qilib kelgan va bugungi kunda davlatning dinga munosabati

keskin o’zgargan bir sharoitda ularning qimmati va tarbiyaviy ta’siri yanada

ortib bormoqda”.

Sharq uyg’onish davri, ya’ni IX – XII asrlarda tarbiyaviy – axloqiy

qarashlarga islom ta’limotining umuminsoniy qadriyatlari va tamoyillari

ham katta ta’sir ko’rsatadi. Bu borada pedagog olimlar quyidagicha oid

qarashlarining asosi ham Qur’on va Hadis ta’limotiga asoslanadi. Chunki biz

nazarda tutayotgan davrdan boshlab, savod o’rgatish Qur’on va Hadislarni

o’rganish va ulardagi ko’rsatmalarni o’zlashtirish bilan birga olib borilgan.

Shunga ko’ra, Qur’on va Hadislardagi pand – nasihatlar ham olimlar, ham

adiblar, ijodiga ta’sir etgan. Hadislarda umuminsoniy fazilatlarga alohida

urg’u berilgan. Ularda ilgari surilgan musulmonlarining muhim xislatlari:

halollik, saxovat, himmat, mehr – oqibat, ehson, sharm – hayo, ilm izlash,

muomala qoidalari, ahloq mezonlari va boshqalar o’z ifodasini topgan va

Sharq adabiyotiga, jumladan, ta’limiy – axloqiy asarlarga ta’sir qilgan.

Hadislar ta’siri Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asaridan boshlanib

Kaykovusning “Qobusnoma”, Ahmad Yugnakiyning “Hibatul - haqoyik”,

Sa’diyning “Guliston”, Jomiyning “Bahoriston”, Alisher Navoiyning

“Mahbubul - qulub” va boshqa asarlar negizida ko’rinadi. Ham g’oya, ham

mazmun, ham shakl buning dalilidir.

Ma’lumki, kelajak avlod haqidagi qayg’urish, sog’lom va axloqan

barkamol naslni tarbiyalab yetishtirishga intilish o’zbek xalqining milliy

xususiyati bo’lib, bu yurtda yashayotgan har bir inson o’z farzandining

---

33

baxtini, fazlu kamolini ko’rish uchun butun umri davomida kurashadi,

mehnat qiladi.

“Ko’p asrlik tarixiy tajriba shuni ko’rsatadiki, jamiyatimizning haqiqiy

boyligi, bu inson – inson avlodidir – deb takidlagan edilar Prezidentimiz I.

A. Karimov – kishilik jamiyati el – yurtga, Vatanga sadoqatli, iymon –

e’tiqodi butun, mard va jasur, malakali, ma’naviyati yuksak va ahloqiy pok

insonlar bilan faxrlanadi”.

Insonparvarlik – bu o’zbek xalqining ajralamas fazilatlaridir. Shu sababli

ham shafqatsizlik va zo’ravonlik o’zbeklar tabiatiga yod narsadir.

Yuqorida aytib o’tganimizdek, har bir insonning, shuningdek,

jamiyatimizning muqaddas vazifasi qobil farzandlar o’stirish ekan, ularni

ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan mukammal qilib tarbiyalash, ota –

onasiga, Vataniga sadoqatli kishi etib voyaga yetkazish lozim. Bu esa, o’z

navbatida, ma’naviyatimizni tiklash, mustahkamlash va yuksaltirish bilan

amalga oshadi.

Ma’naviyat – tarbiyaning eng ta’sirchan qurolidir. Shu bois bundan

oqilona foydalanish, yosh avlodni vatanparvarlik, rostgo’ylik, halollikka

o’rgatish kerak.

Prezidentimiz I. A. Karimov ma’naviyat va inson ahloqi haqida: “Aslini

olganda, ahloq – ma’naviyatning o’zagi. Inson axloqi shunchaki salom –

alik,xushmuomaladangina iborat emas. Axloq – bu avvalo insof va adolat

tuyg’usi, imon, halollik degani” deb teran va haqqoniy tushuncha berdilar.

Darhaqiqat, sog’lom avlodni tarbiyalab, voyaga yetkazish davr talabidir.

Sog’lom inson deganda, faqat jismoniy sog’lomlik emas, balki sharqona

axloq – odob va umumbashariy g’oyalar ruhida kamol topgan inson

tushuniladi.

---

34

O’rta Osiyoning qadimiy tarixi va madaniyati, bunda yashab o’tgan

Sharq mutafakkirlari va faylasuflarining jahon madaniyati taraqqiyotiga

qo’shgan g’oya katta hissalari ham bu yerda yashayotgan odamlar

turmushining barcha tomonlariga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatgan.

O’tmishdagi alomalarning bebaho merosi qanchadan – qancha avlodning

ma’naviy – ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan va

shakllantirmoqda.

Bu ta’sir ko’proq ilmiy – falsafiy fikrlar bilan ifodalangan holda Abu

Nasr al – Forobiyning insonparvarlikka oid asarlarida ham o’z aksini topgan.

Olim ahloqiy xususiyatlar insonda faqat an’analar orqaligina emas,

shuningdek, bilim va tarbiya orqali vujudga kelishini takidlaydi. Uning

fikricha, ta’lim – tarbiya insonning tabiat hodisalaridan o’z maqsadlari uchun

foydalana bilish va bu yo’lda boshqa kishilar bilan to’g’ri munosabatda

bo’lishi, jamiyatning haqiqiy a’zosi bo’lib yetishuvi, uning ichki tartib –

qoidalarini to’g’ri o’rganib jamiyat talablariga javob bera oladigan bo’lib

yetishishi uchun zarurdir.

Mutafakkir insonning ma’naviy hayotida, asosan, uning ikki tomoniga:

aqli – ongiga va ahloqiga (xulq – atvoriga) e’tibor beradi. Shuning uchun

ta’lim – tarbiya, uning fikricha, insonni aqliy tomondan ham, ahloqiy

tomondan han yetuk mukammal kishi qilib yetishtirishga qaratilmog’i lozim,

demak, ta’lim – tarbiyaning birdan – bir vazifasi jamiyat talablariga to’la –

to’kis javob bera oladigan va uni bir butunlikda, tinchlikda, farovonlikda

saqlab turish uchun xizmat qiladigan ideal inson tayyorlashdir.

Al – Forobiy ta’limotiga ko’ra, inson yakka o’zi kamolotga, baxt –

saodatga erisha olmaydi, chunki u boshqalarning yordamiga, tayanchiga

muhtojdir. Shuningdek, ta’lim – tarbiya biror maqsadga muvofiq olib

borilishi lozimdir.

---

35

Al – Forobiy ta’lim – tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim

sanaladi. Ta’lim – degan so’z insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy

bilim berish; tarbiya – nazariy fazilatni, zarur bo’lgan xulq normalarni va

amaliy malakalarni o’rgatish ekanini olim alohida ta’kidlab o’tadi.

          

Al–Forobiyning  fikricha,  tarbiyani  boshlashdan  avval

tarbiyalanuvchilarning shaxsiy xislatlarini o’rganish lozim. Zero, insonning

xohishi, ixtiyori, irodasi, ijobiy sa salbiy jihatlarini, xislatlarini, nimaga

qobiliyati borligini aniqlamay turib, kutilgan natijaga erishib bo’lmaydi.

Alloma o’zining “Baxt – saodatga erishuv to’g’risida” asarida bilimlarni

o’rganish tartibi haqida fikr bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish

zarur bo’lgan ilm o’rganiladi, bu olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni

o’rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlarni o’rganish lozim. Undan so’ng,

umuman, jonli tabiat o’simliklar va hayvonlar haqidagi ilm o’rganilishi

darkor – deydi.

Al – Forobiy ta’limotida inson ta’lim yordamida barcha  fanlarni puxta

o’zlashtirish bilan ma’naviy – ahloqiy fazilatlarga, odob me’yorlari va kasb

– hunarga oid malakalarga ega bo’lgan. U “ta’lim – tarbiyada

rag’batlantirish, odatlantirish, majbur etish usullarini ilgari suradi”. Bu

usullar esa, o’z navbatida, al – Forobiyning “fozil insonlar jamiyati”da

axloqan pok, barkamol avlodni tarbiyasi uchun xizmat qilishi kerak edi.

Umuman olganda, al – Forobiyning fozil jamiyati, komil inson baxt –

saodati, o’zaro yordam, dono boshliq, tenglik haqidagi fikrlari o’z davri

uchun hayoliydir. Lekin insonni ma’naviy ozod etishga, uning

inkoniyatlarini ochishga, insonparvarlik yo’nalishini asoslashga qaratilgan

bu ta’limot ilg’or ijtimoiy tafakkur taraqqiyotiga buyuk hissa bo’lib qo’shildi

va umumbashariy intilishlarni ifodaladi. “Uning ijtimoiy g’oyalari keyin

davr mutafakkirlari: Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Ibn Rashid,

---

36

Baxmanyor, Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Bedil, Iqbol,

Ahmad Donish va boshqalar ijodida rivojlantiriladi”.

Darhaqiqat, IX – X asrdan keyingi davrlarda yashab o’tgan allomalar

ham inson axloqi, yoshlar tarbiyasi masalasiga doir ko’plab risolalar

yozganlar. Bu xayrli ishga tasavvuf olamining gulshanlari Najmiddin Kubro,

Farididdin Attor, Bahovuddin Naqshbandiy, Ahmad Yassaviy, Jaloliddin

Rumiy, Abdurahmon Jomiy, Aziziddin Nasafiy, Alisher Navoiy kabilar katta

hissa qo’shdilar. Ular ijodida al – Buxoriy, Ibn Sino, Abu Hamid G’azzoliy

qarashlari yangi pog’onada rivojlantirildi. Masalan, Aziziddin Nasafiy

o’zining “Zubdatul haqoyiq” (Haqiqatlar qaymog’i) risolasida insonning

kamolot sari o’sishi jarayonlarini tahlil qilar ekan, bu ta’limotni zamon va

davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, o’z fikrlari bilan boyitdi. Nasafiy shu

risolasida: “Kamida axloqiy xislatlar – da bezanmagan, o’zini tanimagan

odamlar ko’p, ammo ular hali komil emas, deydi – inson hayvon turlaridan

biridir, aynan hayvon ruhi tarbiya topib, ta’lim va tahsil ko’rib, bilish,

takrorlash, taqvo va zikr tufayli darajalar bo’ylab rivojlanadi va har bir

darajada – martabada yangi ismga molik bo’ladi”. Uning axloqiy go’zallik

haqidagi fikrlarida axloqiy yetuklikka oid hadislarning talqini aks etib tursa,

ta’lim – tarbiya, bilim to’g’risidagi qarashlari al – Forobiy g’oyalari bilan

hamohangdir.

Ko’p asrlar davomida xalqimizning og’zaki ijodi, urf – odat va

an’analari, islom ta’limotidagi umuminsoniy qadriyatlar hamda buyuk

mutafakkir ajdodlarimizning ilmiy qarashlari asosida shakllangan axloqiy

tarbiyaga oid ta’limotlar dastlab bu o’lkaning Chor Rossiyasi tomonidan

bosib olinishi, so’ngra esa oktyabr inqilobidan keyin ateizm siyosatini joriy

etilishi bilan o’z ahamiyatini yo’qota boshladi.

---

37

Natijada, ko’pchilik din  – u, xurofot va bid’at nimaligini ajrata olmay

qoldi. Bu esa o’z navbatida, yoshlarning ongini zaharlash din niqobi ostida

turli g’arazlar va yovuz niyatlarni amalga oshirish uchun juda qo’l kelishi

mumkin. Buni Prezidentimiz I. A. Karimov ham o’z nutqlarida qayta – qayta

ta’kidlab: “Ular dunyoning turli mamlakatlaridagi yuzlab yosh yigit –

qizlarni irodasidan, ong – shuuridan mahrum qilib, zombi – ya’ni manqurtga

aylantirib qo’ygani ma’lum-ku?!” – deb xalqimizni ziyraklikka

chorlayotganlari bejiz emas.

Al – Buxoriy va al – Forobiyning axloqiy tarbiyaga oid ta’limotlariga

qiyosiy nazar tashlar ekanmiz, bu ikki alloma insoning ahloqiy tarbiyasi

masalasiga ikki xil yondashganlariga qaramay, ularning asl va yagona

maqsadlari barkamol, axloqan pok inson tarbiyasi masalasidir, aynan shu

jihatdan ularning axloqiy ta’limotlari o’zaro uyg’unlashib boradi.

Al – Buxoriy insonni axloqiy kamolotga erishmoqligi uchun halollik,

poklik, ota – onaga hurmat, yaxshilik, birodarlik, do’stlik, vafodorlik,

rostgo’ylik, hayo, muloyimlik, mehribonlik, saxovat, ilmlilik, sabr – qanoat,

muruvvat, ezgulik, adolatlilik, shirinsuxanlik, rahmdillik, ehson, hamjihatlik,

g’amxo’rlik, kechirimlilik, beozorlik kabi fazilatlarni ko’rsatgan bir vatda,

nafsni tiya olishlik, haqiqatparvarlik, olijanoblik, kamtarlik, adolatparvarlik,

qat’iyatlilik, donishmandlik, jasurlik, ijodkorlik oldidan ko’ra bilishlik,

notiqlik, har sohada mohirlik kabi sifatlar bilan inson axloqan barkamol

bo’lib, baxt – saodatga erishuvini ta’kidlaydi.

Al – Buxoriy o’z asarlarida insonning ma’naviy inqiroziga: o’zgalarni

haqorat qilish, hasad, hirsga berilish, manmanlik, g’amxo’rlik,

ikkiyuzlamachilik, behayolik, tajovuzkorlik, isrofgarchilik, buzg’unchilik,

jaholat, yolg’onchilik, g’iybat, buzuqlik, nohaqlik, adolatsizlik, xiyonat,

tuhmat, adovat, zulm, harom ishlar, ota – onaga itoatsizlik, qotillik,

---

38

iymonsizlik kabi illatlar sabab bo’lishi haqida ogohlantirgan bo’lsa, al –

Forobiy bunday illatlar qatoriga johillik, beqarorlik, benomuslik, zalolat,

razolat, obro’parastlik, amalparastlik, shahvatparastlik kabi sifatlarni kiritadi.

Al – Buxoriy va al – Forobiyning bu kabi illatlarning o’z asarlarida

ifodalashdan maqsadlari odamlarni, ayniqsa, yoshlarni ogoh etish,

saqlanishga da’vat etishdir.

Al – Buxoriy va al – Forobiy ta’limotlaridagi insonning axloqiy tarbiyasi

muammosini ilmiy tahlil etib va olingan natijalarni umumlashtirib, shu

xulosaga keldik-ki, ular tomonidan ilgari surilgan qarashlar, g’oyalardan

ijodiy foydalangan holda, bugungi kunda yosh avlodning axloqiy kamolotini

ta’minlash hamda mustaqil O’zbekiston xalqining barkamol farzandlarini

tarbiyalash yo’lida o’sib kelayotgan avlodda quyidagicha fazilatni hosil

qilib, odat tusiga aylantirish lozim:

a) vatanparvarlik, xalqparvarlik, insonparvarlik, elga hurmat va sadoqat,

xalq qayg’usi va quvonchiga hamdardlik, mehnatsevarlik, chin qo’shnichilik

munosabatlari, mehmondo’stlik;

b) oilaga sadoqat, pok muhabbatni e’zozlash, diyonatli va vijdonli

bo’lish, o’z or – nomusini saqlash, ichkilik va giyohvandlik kabi nomaqbul

odatlardan saqlanish;

c) ajdodlarga hurmat – ehtirom, ularning merosini ardoqlash, asrab –

avaylash, o’qib – o’rganish, o’git, pand – nasihatlariga amal qilish, ishlarini

davom ettirishga intilish;

v) ota – onaga va ustozga katta hurmat, kattalarga, qariyalarga izzat,

kichiklarga mehribonlik, yetim – yesirlarga, nogiron va muhtojlarga

muruvvat, mehr va shafqat, ularga g’amxo’rlik;

---

39

g) tabiat va jamiyat boyliklariga ongni munosabatda bo’lish, ularni asrab

– avaylash, tejab – tergash, jonli mavjudotlarga g’amxo’rlik, yaratuvchanlik,

bunyodkorlik, ijodkorlik;

d) adolatlilik, rostgo’ylik, haqiqatga intilish, o’z kasbini sevish, o’zgalar

mehnatini hurmat qilish, kamtarlik, mardlik;

e) poklik, go’zallikni qadrlash, did va farosat bilan kiyinish, ortiqcha zeb

– ziynatga berilmaslik, til bilan dil birligi, shirinzabonlik va shirinxusanlik.

---

40

Xulosa

Jamiyat taraqqiyoti, uning yutuq va muammolari ko’p jihatdan inson

axloqiga bog’liqdir. Insonning ahloqiy imkoniyatlari jamiyat rivojiga ta’sir

etib, jamiyatning harakatlanuvchi kuchi bo’lib xizmat qiladi.

Jamiyatda inson ko’proq o’zining ikki qarama – qarshi tomonlari bilan

namoyon bo’lishi mumkin: