`Barkamol avlodni ahloqiy tarbiyalashda Al – Forobiy ta’limotining o’rni

O’rta asrlardagi axloqiy tarbiyaga oid ta’limotlarning

manbalari.

Mavzuning o’rganish ob’yekti – axloqiy tarbiya masalasi ekan, “axloq”

so’zining kelib chiqishi tahlil qilish lozim.

“Axloq” so’zini kelib chiqishi jihatidan arab tiliga oid bo’lib, “xulq”

so’zining ko’plik shaklidir. “Xulq” so’zi arab tilida quyidagi ma’nolarni

ifodalaydi.

1. Xarakter, xulq, fe’l – atvor, ta’b, mijoz, tabiat.

2. Kayfiyat, hol, ruh, avzo, mayl, hafsala.

3. G’azab.

4. Ahloqiy, ma’naviy, ruhiy jihatlar.

“Xulq” so’zinig arab tilidagi ma’nosi o’zbek tilida qo’llanilishi bilan

deyarli bir xildir. O’zbek tilida insonning ko’p qirrali tomonlarini to’la

ifodalash maqsadida ko’proq “ahloq” so’zi yuritilgan. Hatto ta’lim – tarbiya

sohasida ham “tarbiya” so’zi bilan “xulq” so’zining ko’plik shakli qabul

qilingan va “Axloqiy tarbiya” tarzida muomalaga kiritilgan.

Axloq kishilarning bir – birlariga, oilaga, Vatanga, jamiyat va tabiatga

munosabatlarida namoyon bo’ladigan xatti – harakatlari, xulqini belgilovchi

ko’rsatkich va qoidalarda aks etadi. Axloq kishining jamiyatda o’zini

tutishiga, xulq – atvoriga doir talablarning yaxlit yig’indisidir. Huquqiy

normalarini zarur bo’lgan taqdirda, davlat majbur etib bajartiradi, ahloqiy

talablar esa jamoatchilik fikri ta’sirida bajariladi. Kishilar deyarli hamma

vaqt axloq talablariga ongli ravishda, xuddi shunday qilishi “ma’qul” va

“to’g’ri” deb tushunib, amal qiladilar.

Inson axloqi ijtimoiy – iqtisodiy hayotga faol ta’sir ko’rsatib, jamiyat

taraqqiyotini tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkin.

---

10

Shuning uchun ahloqiy tarbiyaning asosiy vazifasi yoshlarda yuksak

fazilat, xarakter, xatti – harakat, malaka va odatlarni shakllantirishdan iborat

hamda yomon, salbiy illatlardan odamlarni asrashga xizmat qilishi lozim.

Ahloqiy tarbiya xalq pedagogikasida alohida o’rnini egallaydi. Har bir

millat, elat kabi o’zbek xalqi ham o’ziga xos axloq qonun – qoidalarini

yaratgan. Insonniylik mezoni bu axloqiy qonuniyatlarning asosini tashkil

qiladi.

Insonning go’zal xulqi, axloqi hamiydasi Ollohga ham xush kelishi

Qur’onda va hadislarda qayta – qayta ta’kidlanadi. Insoniy pok fazilatlar va

ularning tarbiyaviy ahamiyati to’g’risida Saudiyalik olim Muxsin Ahmad

Borum shunday yozadi: “Yaxshi axloq, ezgu sifatlar o’z sohibi qadrini

ko’taradi, obro’sini oshiradi, ulug’vorlik baxsh etadi, uni Olloh oldida ham,

insonlar oldida ham azmu mukarram qiladi. Qabih sifatlar esa kishi qadrini

tushiradi, mavqeini pasaytiradi, uni Olloh va odamlar oldida sharmanda

qiladi”.

IX – XII asrlar O’rta Osiyo xalqlari madaniyati tarixida nihoyatda

muhim ahamiyatga ega bo’lgan davr bo’lib, uni ilk Uyg’onish davri, deb

hisoblash mumkin.