33.Банклараро вакиллик муносабатлари тўғрисида тушунча ва уларнинг турлари (вакиллик ҳисобварағи, НОСТРО, ВОСТРО, ваколатли банклар, Марказий банк). Hozirgi paytda tijorat banklarining faqat Bosh banklari o‘rtasidagi hisob-kitoblar Markaziy bank orqali o‘tkaziladi. Buning uchun Markaziy bank qoshidagi Hisob-kitob markazida alohida tranzit hisobvarag‘i ochilgan. Bunday tranzit hisobvaraqlari tijorat banklarining hech birida yuritilmaydi. Shu bilan birga, tijorat banklari o‘zlarining banklararo munosabatlarini olib borish uchun Hisob-kitob markazida vakillik hisobvarag‘ini ochishlari lozim.
Tijorat bankining vakillik hisobvarag‘i ikki xil ochilishi mumkin:
Tijorat bankining har bir bo‘limi uchun Markaziy bankning hu-dudiy bosh boshqarmasida alohida vakillik varag‘i ochiladi.
Faqat Bosh bankka Markaziy bankning Hisob-kitoblar markazi-da yagona vakillik hisobvarag‘i ochiladi, ya’ni Markaziy bank faqat Bosh bankka banklararo operatsiyalar bo‘yicha xizmat ko‘rsatadi.
Vakillik hisobvarag‘i ochilayotganda Markaziy bankning hududiy bosh boshqarmasi o‘rtasida vakillik munosabatlari to‘g‘risida shartnoma tuziladi. Tijorat banki vakillik hisobvarag‘i ochilishini rasmiylashtirish uchun quyidagi hujjatlar taqdim etiladi:
Hisobvaraq ochish to‘g‘risidagi ariza;
Soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami berilganligi to‘g‘risida guvohnoma nusxasi;
Bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun O‘zbekiston Res-publikasi Markaziy banki tomonidan berilgan litsenziyaning nusxasi;
Statistika idoralari tomonidan berilgan korxona va tashkilotning yagona Davlat ro‘yxatiga kiritilganligi to‘g‘risida guvohnoma nusxasi;
Imzolar va muhr izi tushirilgan varaqlarining notarial tasdiqlan-gan nusxasi.
Vakillik hisobvarag‘i Markaziy bank farmoyishiga ko‘ra ochiladi. Vakillik hisobvaraqlari nomerini va bank kodini Bank Depozitorlari Milliy Axborot Bazasi (BDMAB) belgilaydi. Vakillik hisobvarag‘i ochish to‘g‘risidagi farmoyish tijorat banki hududiy boshqarmasi va bo‘limiga, uning nusxasi Respublika Markaziy bankining Toshkent shahar Hisob-kitob markaziga jo‘natiladi.
Shunday qilib, bankning vakillik hisobvarag‘i bu – tijorat bankiga O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Toshkent shahar Hisob-kitob Markazida ochilgan hisobvaraq bo‘lib, u banklararo hisob-kitoblarni o‘tkazishga mo‘jallangan. Tijorat banklarining filiallariga esa Bosh bankda vakillik hisobvarag‘i ochiladi.
34.Ҳисоб-китоблар Маркази (ҲКМ)да тижорат банкларининг Бош офисларига ягона вакиллик ҳисобварақлари (ЯВҲ)ни очиш ва уларга хизмат кўрсатиш тартиби (банк депозиторлари миллий ахборот базаси, 10301, электрон тўлов тизими, Ностро). Hisob-kitoblar Markazi – bu O‘zbekiston Respublikasi Marka-ziy banki hududiy bosh boshqarmalarining buxgalteriya hisobi, hisob va hisob-kitoblar boshqarmasining bo‘limi bo‘lib, uning funksiyasiga banklarning vakillik hisobvaraqlariga xizmat ko‘rsatish va banklararo hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlash kiradi.
Har bir bankning balansida ham vakillik hisobvarag‘i ochiladi va yuritiladi. Bu hisobvaraq bank balansining aktiv qismida yuritilib, bank-ning ichki vakillik hisobvarag‘i deb nomlash mumkin. Bosh bankning ichki vakillik hisobvarag‘i 10301 – balans hisob raqamida yuritiladi. Ti-jorat bankining Hisob-kitob Markazida ochilgan 21302 – vakillik hisob-varag‘i tashqi vakillik hisobvarag‘i deb yuritiladi. To‘lovni amalga oshirish uchun asosiy mezon operatsion kunning boshida ichki va tashqi vakillik hisobvaraqlaridagi aylanmalarning va qoldiq mablag‘larining bir-biriga mos kelishi hisoblanadi. To‘lovning eng katta summasi chek-lanmagan. Har kuni ertalab hisob markazi tomonidan berilgan tijorat banki hisobvarag‘idan ko‘chirmasi tijorat banki tomonidan tasdiqlangan-dan so‘ng ushbu hisobvaraq bo‘yicha yangi kun operatsiyalari boshlanadi.Shunday qilib, turli tipdagi banklar o‘rtasidagi banklararo hisob-kitoblar Toshkent shahar Hisob-kitob markazi orqali tashkil etiladi.
35.Электрон тўлов тизими бўйича ягона вакиллик ҳисобварағи орқали банклараро ҳисоб-китобларни амалга ошириш ва уларнинг бухгалтерия ҳисобини юритиш (банклараро тўлов тизими, Ҳисоб-китоблар маркази, 10301, тўлов маркази, банк филиали). Elektron to‘lovlar tizimi bu – umumdavlat tizimi bo‘lib, bank-lararo to‘lovlarni tashkil etadi va u qog‘ozsiz texnologiyalarni O‘zbe-kiston Respublikasi Markaziy banki elektron pochta vositalari orqali o‘tkazilishiga asoslangan.
Bosh banklar o‘rtasida banklararo hisob-kitoblarni o‘tkazish uchun Markaziy bank qoshida ochilgan Toshkent shahar hisob-kitob Marka-zida 27416 balans hisobvarag‘i ajratilgan. Tijorat banklaridan elektron hujjatlarni qabul qilib olgan Hisob-kitob Markazi ularni banklar bo‘yi-cha saralaydi. Bu hujjatlarning o‘zi alohida debet va kredit hujjatlariga bo‘linadi. Shundan keyin, debet hujjatlari bo‘yicha alohida, kredit huj-jatlari bo‘yicha alohida buxgalteriya yozuvlari o‘tkaziladi. Debet hujjat-lari bo‘yicha dastlab quyidagi provodka o‘tkaziladi.
Debet :27416 “Banklararo hisob-kitoblar”
Kredit: 21302 “Tijorat bankning Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘i”
TB A
Bir vaqtning o‘zida quyidagi javob provodkasi o‘tkaziladi.
Debet: 21302 “Tijorat bankning Markaziy bankdagi vakillik hisob-varag‘i”
TB B
Kredit: 27416 “Banklararo hisob-kitoblar”
Bu ikki yozuv orqali 27416-hisobvarag‘ining tranzit hisobvaraq ekanligi va bir vaqtning o‘zida yopilishini ko‘rish mumkin.
Hisob-kitob Markazlariga, tijorat banklariga tushadigan hujjatlar-ning asosiy qismi kredit hujjatlaridir. Kredit hujjatlari bo‘yicha ham Hisob-kitob markazlarida buxgalteriya yozuvlari o‘tkaziladi.
Bosh bank o‘z filiallaridan kelgan elektron to‘lovlarni qayta ishlab o‘zining yagona vakillik hisobvarag‘i orqali Toshkent shahar Hisob-kitob markaziga modem aloqasi orqali jo‘natadi. Bu operatsiya bo‘yicha Bosh bankda quyidagi buxgalteriya amallari bajariladi:
Debet: 22204 “Filiallar va banklararo hisob-kitoblar bo‘yicha to‘la-nadigan hisobvaraqlar” A filial
Kredit: 10301 “Bosh bankning vakillik hisobvarag‘i” A bank
Hisob-kitob markazi bir tijorat bankining vakillik hisobvarag‘ida pul mablag‘larining kamayishi bo‘yicha ushbu buxgalteriya yozuvini bajaradi:
Debet: 21302 TB “A”
Kredit:27416
Ikkinchi tijorat bankining vakillik hisobvarag‘ida pul mablag‘lari-ning ko‘payishi bo‘yicha provodka quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
Debet: 27416 Hisobvaraq nomini mustaqil yozing va esda saq-lab qoling!
Kredit: 21302 TB “B” “Hisobvaraq nomini mustaqil yozing va esda saqlab qoling.
