Bank ishi va investitsiyalar

VI. Foizlarni o‘stirmaslik maqomiga ega bo‘lgan kreditlar va ularga 
hisoblangan foizlar miqdorining o‘zgarishi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 2 dekabrdagi 
“Tijorat banklarining kreditlari bo‘yicha foizlarni o‘stirmaslik siyosati 
to‘g‘risida”gi Nizomga ko‘ra, banklar quydiagi hollarda kreditlarga foiz 
hisoblashni to‘xtatadilar: 
a) Bir yilgacha muddatga berilgan kreditlar uchun kreditning asosiy 
summasini va foizlarni to‘lash 90 kun va undan ortiq muddatga kechiktirilgan 
holda, yaxshi ta’minlangan va tiklash jarayonidagi kreditlar bundan mustasno; 
b) Bir yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar uchun kreditning asosiy 
summasini va unga hisoblangan foizlarni to‘lash 90 kun va undan ortiq muddatga 
kechiktirilgan holda, yaxshi ta’minlangan va tiklash jarayonidagi kreditlar bundan 
mustasno; 
v) Berilgan kreditning asosiy summasi yoki unga hisoblangan fozlarni 
qaytarilish muddati necha kunga kechiktirilganligidan qat’iy nazar banklarda 
shubxa uyg‘otgan holda. 
Foiz hisoblash to‘xtatilgan kundan boshlab hisoblangan foizlar summasi 
tegishli foizli daromadlar hisobraqamidan chegirib tashlanishi lozim. Bunda 
tegishli foizli daromadlar hisobraqami debetlanadi, 16309- “Hisoblangan, lekin 
undirilmagan foizlar” hisobraqami kreditlanadi. 
VII. Banklarning kreditlash faoliyatida garov ob’ektlaridan foydalanish 
samaradorligi.
Respublikamiz tijorat banklarining faoliyatida kreditlarni garov asosida 
berish kredit siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu sababli, 
garov ob’ektlaridan unumli foydalanish masalasini tahlil qilish muhim ahamiyat 

---

136 
kasb etadi. Bunda asosiy e’tibor garov ob’ektlarini sotish evaziga kreditlarning 
asosiy qarz summasi va ularga hisoblangan foizlarni undirishga qaratiladi. 
VIII. Tijorat banklarining yetarli darajada barqaror resurs manbalariga ega 
ekanligi
. 
Tijorat banklarining samarali kredit siyosatini amalga oshirish imkoniyati 
bevosita ularni yetarli darajada kredit resurslari bilan ta’minlanganligiga bog‘liq. 
Hozirgi kunda kredit siyosatini to‘zishda har bir tijorat banki mustaqil 
bo‘lib, ular kredit siyosatining mohiyati, maqsadi va tarkibini takomillashtirib 
bormoqda. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning faoliyatida xo‘jalik sub’ektlarini 
kreditlash funksiyasi birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lganligi uchun banklar 
faoliyatining samaradorligi va likvidliligini ta’minlash uchun avvalambor, 
banklarning kredit siyosatini turli ishlab chiqishga e’tibor berish zarur.
Banklar oladigan daromadlar uning aktiv operatsiyalari natijasida, asosan 
kredit operatsiyalar tufayli vujudga kelishi banklar tomonidan kredit siyosatini 
oqilona tanlash va o‘tkazishni taqazo qiladi. 
Tijorat banklarining qayta moliyalashtirish siyosati -bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatbaho qog’ozlarni garovga olgan holda 
kreditlar berish va kredit auksionlarni o‘tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Yuqoridagilardan 
kelib 
chiqqan 
holda 
markaziy 
bankning 
qaytacmoliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin: 
- tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni hisobga olish yo‘li bilan 
kreditlash, 
- tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatli qog‘ozlarni garovga olish yo‘li bilan 
kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi.
O‘zbekiston Respublikasida Markaziy bank o‘rnatilgan qoidalarga asosan, 
kuyidagi aktivlarni garovga olgan holda 3 oygacha bo‘lgan muddatda kreditlar 
berishi mumkin: 
- oltin, chet el valyutasi, xalqaro zahiralar toifasiga kiruvchi valyuta 
boyliklari va boshqa boyliklar; 
- davlatning qarz majburiyatlari va davlat tomonidan kafolatlangan. boshqa 
qarz vositalari; 
- Markaziy bankda depozitga o‘tkazilgan va uning depozitariysi uchun 
maqbo‘l bo‘lgan, harid qilinishi va sotiltishiga ruxsat berilgan va Markaziy bank 
ular bilan ushbu qonun doirasida boshqa xil operatsiyalar o‘tkazishi mumkin 
bo‘lgan aktivlar; 
- to‘lanishiga banklar kafolat bergan tijorat veksellari asosida kreditlar 
berilishi mumkin. 
Lombard kreditini berish, qaytarish va ulardan foydalanganlik uchun foizlar 
to‘lash tartibi umumiy asoslarda amalga oshiriladi va u alohida qarz hisobvarag‘i 
bo‘yicha kredit tartibiga o‘xshashdir. 
Asosiy faoliyat bilan bog‘liq tovar moddiy boyliklar, bajarilgan ishlar va 
ko‘rsatilgan xizmatlar haqini to‘lash maqsadida to‘zilgan pul hisob - kitob 
hujjatlari pulini to‘lash uchun qabul qilinadi. Qarz oluvchi bankka garovga 

---

137 
qo‘ygan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha olinadigan daromadlarga foizlar 
qo‘shilmaydi. 
Qimmatli qog‘ozlarni garovga olib kredit shartnomasi tuzilgandan keyin 
bank qimmatli qog‘ozlar emitentiga uning qimmatli qog‘ozlarini garovga qo‘yish 
bitimi tuzilganligini hamda qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar kiritilishi 
lozim bo‘lgan depozit hisobvarag‘i raqamini ma’lum qiladi.
Lombard krediti beriladigan hollarda garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar 
bo‘yicha olinadigan daromadlar qarz oluvchining muddatsiz depozit 
hisobvarag‘iga qo‘yiladi (depozit shartnomasini rasmiylashtirmasdan) va, birinchi 
navbatda, ularni saqlash harajatlarini qoplashga, shuningdek, kreditdan foydalanish 
uchun foizlarni to‘lashga yo‘naltiriladi. 
Kredit jarayonida bank garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar kotirovkasi 
birja kursidagi o‘zgarishlar to‘g‘risida teleks, kompyuter aloqasi va aloqaning 
boshqa turlari yordamida axborot to‘plab boriladi. 
Kredit davomida fond birjasida o‘tkazilgan savdo natijalariga ko‘ra, garovga 
qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar qiymati pasaygan bo‘lsa, u holda kredit 
qo‘mitasining qaroriga muvofiq qarz oluvchiga shu summada qo‘shimcha ta’minot 
berish talabi bildirilishi yoki kredit miqdori qaytariladi. 
Tovar (mol) garovi ostidagi lombard krediti
. Lombard krediti uchun garov 
ko‘rinishida faqatgina nisbatan baholi tovarlar, qaysiki ularning savdosi birjada 
yuritilishi, tovar partiyasini miqdori va sifatini belgilash bilan bir vaqtda bahosini 
ham aniqlash imkonini berishi shartidir. 
Qimmatbaho metall garovi ostidagi kredit
. Bu lombard kreditining eski 
usullaridan bo‘lib, hozirda u juda kam ishlatiladi. Garovni baholashdagi qiymati bu 
asosan oltin tangalar, slitkalar, kumush, platina va boshqalar qariyb 95% foiz 
qimmatbaho metall narxiga mos keladi. 
Lombard krediti
- 
kreditlashning bu usuli asosan likvid mol mulk 
hisoblangan tillo taqinchoqlar garov asosida kredit berishga asoslanadi. Bu kredit 
muassasi uchun deyarli risk darajasi past hisoblanadi. Chunki tillo buyumlar 
eskitdan yuqori likvidli tovar sifatida tarixga ega. Biz kreditlashning bu usuli orqali 
pul mablag‘lariga muhtoj bo‘lgan ishlab chiqarish va savdo majmualarini 
moliyaviy qo‘llab quvvatlnib boriladi. 
Shu tarzda Markaziy banklar bozorlarning o‘rtacha foiz stavkalarini 
belgilaydi.Bu mazkur sharoitda barcha bozorlar xususan kredit va kapital bozorlari 
uchun bazaviy foiz stavkalari qabul qilinadi. 
Bank kredit siyosati bank resurslari, ularning joylashtirilish bilan 
chambarchas bog‘liq. Bank resurslarining asosiy qismini jalb qilingan mablag‘lar, 
jumladan yuridik va jismoniy shaxslarning depozitlaridan tashkil topadi. 
Shuningdek, hozirgi kunda jalb qilingan resurslar ichida banklararo kredit ham 
alohida o‘rin egallaydi.
Depozitlar bo‘yicha belgilangan foiz stavkalari, hamda boshqa bankdan 
olingan kredit uchun foiz stavkalari bank tomonidan beriladigan kreditning foiz 
stavkalari bilan bog‘liq bo‘ladi.
Kredit siyosatining aniq va mukammal tayyorlanish va izohlanish har bir 
bank uchun kreditlash jarayonini ijobiy tashkil etish uchun asos bo‘ladi. Bank 

---

138 
tomonidan to‘plangan resurslarni to‘g‘ri va oqilona joylashtirish bankning kredit 
siyosatining sifatiga bog‘liq bo‘ladi.
Kredit siyosati sifatiga va holatiga qarab bank jalb qilgan resurslarini to‘g‘ri 
joylashtirish va oldindan ko‘zlangan daromad olish imkoniyati yaratiladi