Bank ishi va investitsiyalar

4.3-rasm. Akseptli to‘lov talabnomalar bilan hisob – kitoblarni amalga 
oshirish tartibi 
Mol sotuvchi va sotib oluvchi o‘rtasida tovarlar sotish va xizmatlar ko‘rsatish 
haqida shartnoma tuziladi, ushbu shartnomada to‘lov shakli ham kelishiladi (1), 
sotuvchi tovarlarni jo‘natagandan yoki xizmatlarni ko‘rsatgandan keyin (2) 
akseptli to‘lov talabnomani bankka taqdim etadi (3), bankning mas’ul buxgalteri 
to‘lov talabnomalar belgilangan tartibga javob berishini nazoratdan o‘tkazgandan 
keyin pochta orqali sotib oluvchining bankiga jo‘natadi (4), sotuvchining banki 
to‘lov talabnomani akseptlash uchun sotib oluvchiga jo‘natadi (5), sotib oluvchi 
yozma ravishda to‘lovni rad etmasa uning hisobidan mablag‘ni sotuvchi hisobiga 
o‘tkazish haqidagi elektron to‘lov talabnomani respublika bankiga jo‘natadi (6).
Agrobankning Koson bo‘limi sotuvchining hisobvarag‘idan mablag‘ni 
ko‘chirgandan so‘ng bu haqda unga xabar qiladi (7), o‘z navbatida respublika 
Agrobanki elektron to‘lov talabnoma bilan Koson bo‘limining vakillik 
hisobvarag‘idan mablag‘ni Oqtosh bo‘limiga o‘tkazadi (8), Agrobankning Oqtosh 
bo‘limi mablag‘ni sotuvchining hisobvarag‘iga o‘tkazadi va bu haqda sotuvchiga 
tegishli hujjatlarni taqdim etadi (9).
Akseptli to‘lov talabnomalar bilan hisob – kitoblarni amalga oshirganda 
to‘lovchining hisobvarag‘ida mablag‘ bo‘lmaganda to‘lov hujjatlari bankning 
ikkinchi kartotekasiga kirim qilinadi.
Akseptsiz to‘lov talabnomalar bilan hisob – kitoblar
. 
Akseptsiz to‘lov 
talabnomalar bilan hisob – kitoblarda bank to‘lovchining roziligisiz uning 
hisobvarag‘idagi mablag‘ni oluvchining hisobiga o‘tkazib beradi. Tijorat banklari 
akseptsiz to‘lov talabnomalar bilan hisob – kitoblarni amalga oshirishni ayrim 
sub’ektlarga ruxsat beradi. Xususan ular jumlasiga quyidagi tashkilotlar kiradi:
1.
Issiqlik energiyasi uchun hisob – kitoblarda. Bu holda talabnoma va 
ajratilgan elektr va issiqliq energiyasi uchun hisobvaraq – faktura mahsulot 
yetkazib beruvchi tomonidan bevosita iste’molchiga xizmat ko‘rsatuvchi bankka 
taqdim etiladi. To‘lov talabnomasining maqsadida issiqlik energiyasining o‘lchov 
asboblari yoki ta’rif asosida foydalanilgan miqdori yozuvda ko‘rsatilgan bo‘lishi 
lozim; 

---

49 
2.
Qarzdor tomonidan tan olingan summa haqidagi javob xatining asl 
nusxasi ilova qilingan holda. Talabnomaga boshqa hujjatlar ilova qilinganda 
akseptsiz hisobdan chiqarishga qabul qilinmaydi; 
3.
Qarzdor boshqa banklarda ochilgan ikkilamchi hisobvaraqlari bo‘yicha 
kreditlarni vaqtida uzmaganda banklar tomonidan ham qo‘yiladi. 
Amaliyot (operatsion) kun tugagandan keyin kelib tushgan akseptsiz 
talabnomalarda "kechki" degan shtamp qo‘yiladi va ular keyingi ish kuni to‘lanadi 
yoki to‘lovchining hisobraqamida mablag‘ bo‘lmaganda 2 – kartotekaga kirim 
qilinadi. 
To‘lov talabnomasi bilan hisob – kitoblarning amaliyotda nisbatan kam 
qo‘llanilishining asosiy sababi, uning kamchiliklari afzalliklariga nisbatan 
ko‘pligidadir. Jumladan, uning asosiy kamchiliklari sifatida quyidagilarni 
ta’kidlash maqsadga muvofiq: 
– mablag‘ oluvchi tovar jo‘natgandan va xizmatlarni ko‘rsatgandan so‘ng 
to‘lov talabnomasini bankka taqdim etishi natijasida, mablag‘ni to‘lovchiga tovar 
va xizmatlarning sifati to‘liq qoniqtirmagan hollarda to‘lovdan voz kechishi turli 
ziddiyatli holatlarni keltirib chiqaradi; 
– to‘lovchining hisobvarag‘ida mablag‘ning bo‘lmasligi yoki yetarli 
miqdorda emasligi banklarda debitor va kreditorlik qarzlarining ortib ketishiga olib 
keladi; 
– to‘lov hujjatlarining aylanishi va rasmiylashtirish jarayoni to‘lov 
topshiriqnomalariga nisabatan qo‘shimcha vaqt va ortiqcha mehnatni talab etadi.
Afzallik jihatlari shundan iboratki, to‘lovchining hisobraqamida mablag‘ 
bo‘lmagan hollarda ham jo‘natilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlardan 
foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
Umuman olganda, to‘lov talabnomasi bilan hisob – kitoblarni amalga 
oshirish mablag‘ni oluvchi va beruvchi uchun hamda bank uchun ham qo‘shimcha 
vaqt va ish jarayonini talab etadi. Shu bois bo‘lsa kerak, hisob – kitoblarning 
mazkur shakli amaliyotda boshqa hisob – kitob shakllariga nisbatan kamroq 
qo‘llaniladi.