"bank ishi" kafedrasi

3-rasm. Moliya bozori ishtirokchilari
53
. 
Fond birjasi - qimmatli qog‘ozlar bilan oldi-sotdisi o‘tkaziladigan joy. 
Fond birjasidagi qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni shartli ravishda 3 turga 
bo‘lish mumkin: 

brokerlik operatsiyalari; 

dillerlik operatsiyalari; 

market-meykerlik. 
Brokerlik operatsiyalari – mijozning topshirig‘iga asosan va uning pul mablag‘lari 
evaziga amalga oshiriladigan operatsiyalar. 
Dillerlik operatsiyalari – tashkilot o‘z nomidan va o‘z pul mablag‘i evaziga amalga 
oshiriladigan operatsiyalar. 
Market-meykerlik fond bozorida emitentlarga ko‘rsatiladigan xizmat turi. Bu 
xizmatlarga quyidagilar kiradi: 
Sotib olish va sotish kotirovkalarini bir maromda ushlab turish; 
Aksiyalar likvidligini ushlab turish; 
Moliyaviy maslahatlar; 
Aksiyalarni emissiyaga va bozorga taklif qilishda boshqarish; 
Maqsadli sotib olish yo‘li bilan aksiyalarga sun’iy talabni tashkil etish; 
Emitentning aksiyalarini sotib oladigan jiddiy investorlarini jalb qilish. 
Qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilari — qimmatli qog‘ozlarning emitentlari, 
qimmatli qog‘ozlarning egalari, investorlar, qimmatli qog‘ozlar bozorining professional 
53
Sh. Z. Abdullayeva «Bankishi» Toshkent «IQTISOD-MOLIYA» 2010yma’lumotlariasosidatayyorlangan 
Moliya bozori 
ishtirokchilari 
Fond
birjalari 
Banklar 
Xalqaro 
tashkilotlar 
Chet 
davlatlar va 
boshqalar 
Jismoniy 
shaxslar 
Yuridik 
shaxslar 

---

248 
ishtirokchilari, shuningdek birjalar va Qimmatli qog‘ozlar markaziy depozitariylarini 
kiritishimiz mumkin
54
. 
Qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchisi — qimmatli qog‘ozlar 
bozorida professional faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs
55
. 
Qimmatli qog‘ozlar muomalada bo‘lish xududiga ko‘ra regional (mahalliy), milliy va 
xalqaro qimmatli qog‘ozlarga bo‘linadi. 
Qimmatli qog‘ozlar bozorida professional faoliyat qimmatli qog‘ozlar bozorini 
tartibga solish bo‘yicha vakolatli davlat organi tomonidan beriladigan litsenziya asosida 
amalga oshiriladi, qonun hujjatlarida belgilangan hollar bundan mustasno. 
Qimmatli qog‘ozlar bozorida professional faoliyat quyidagilar sifatida amalga 
oshiriladi: 

investitsiya vositachisi; 

investitsiya maslahatchisi; 

investitsiya fondi; 

investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchi; 

transfer-agent; 

qimmatli qog‘ozlarning birjadan tashqari savdosi tashkilotchisi. 
Qimmatli qog‘ozlar bozori mutaxassisining malaka guvohnomasi bo‘lgan kamida 
ikki xodimga ega yuridik shaxslargina (investitsiya fondi bundan mustasno) qimmatli 
qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchilari bo‘lishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar 
bozori mutaxassisining malaka guvohnomasi besh yil muddatga beriladi. Qimmatli 
qog‘ozlar bozorida professional faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxslarning tashkil 
etilishi, faoliyati, qayta tashkil etilishi va tugatilishi tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi. 
Investitsiya fondining faoliyati boshqa turdagi faoliyat bilan birga qo‘shib olib 
borilishi mumkin emas. 
Transfer-agent investitsiya vositachisining va qimmatli qog‘ozlar savdosi 
tashkilotchisining professional faoliyatini amalga oshirishga haqli emas. 
Mijozning topshirig‘iga binoan, mijoz nomidan va uning hisobidan qimmatli 
qog‘ozlarga doir bitimlar hamda operatsiyalarni amalga oshiruvchi qimmatli qog‘ozlar 
bozorining professional ishtirokchisi investitsiya vositachisidir. 
Investitsiya vositachisi mijozlarining qimmatli qog‘ozlari va pul mablag‘lari, agar 
qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli davlat organi tomonidan 
boshqacha qoida belgilanmagan bo‘lsa, investitsiya vositachisining o‘z hisobvaraqlaridan 
alohida hisobvaraqlarda turishi kerak. 
Investitsiya vositachisi har bir mijozning qimmatli qog‘ozlari va pul mablag‘lari 
hisobini yuritishi, qimmatli qog‘ozlarga doir bitimlar va operatsiyalarni mijoz bilan 
tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshirishi, tuzilgan bitimlar va amalga oshirilgan 
operatsiyalar to‘g‘risida unga hisobot berishi shart. 
Investitsiya vositachisi depozitar operatsiyalarni amalga oshirayotganda
56
: 
54
O‘zbekistonRespublikasining «Qimmatliqog‘ozlarbozorito‘g‘risida»giQonuni. T.: «O‘zbekiston»2008 yil 27 iyun 
55
O‘zbekistonRespublikasining «Qimmatliqog‘ozlarbozorito‘g‘risida»giQonuni. T.: «O‘zbekiston»2008 yil 27 iyun 
56
«Qimmatliqog‘ozlarbozorito‘g‘risida» (yangitahriri)O‘zbekistonRespublikasiningQonuni 27-modda 

---

249 

manfaatdor shaxslarning qimmatli qog‘ozlarni va pul mablag‘larini hisobga olish 
qoidalari bilan tanishib chiqish imkoniyatini ta’minlashi; 

deponentlarning har biriga tegishli qimmatli qog‘ozlarning soni va nominal qiymati 
hisobini yuritishi; 

qimmatli qog‘ozlarga majburiyatlar yuklatilganligi, shuningdek ularning 
tugatilganligi faktlari hisobini yuritishi; 

qimmatli qog‘ozlarga doir bitimlar tuzish va mijozlarning hisobvaraqlari bo‘yicha 
operatsiyalar bajarish uchun asos bo‘lgan birlamchi hujjatlarni idoraviy arxivda saqlashi; 

depo hisobvaraqlari bo‘yicha operatsiyalarni deponentlarning yoki ular vakil qilgan 
shaxslarning yozma topshiriqlari asosida amalga oshirishi, qonun hujjatlarida nazarda 
tutilgan hollar bundan mustasno; 

deponentning qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy 
huquqlarini uning depo hisobvarag‘idan tegishli ko‘chirma bergan holda tasdiqlashi; 

mijozlarning hisobvaraqlaridagi qimmatli qog‘ozlar va pul mablag‘larining 
mavjudligi va harakati, ularning holati to‘g‘risidagi axborotning maxfiyligini ta’minlashi, 
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; 

depo hisobvarag‘i bo‘yicha operatsiyalarni qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga 
solish bo‘yicha vakolatli davlat organining, monopoliyaga qarshi davlat organining, 
shuningdek sudning, surishtiruv va tergov organlarining qarorlari asosida qonun 
hujjatlarida belgilangan tartibda to‘xtatib turishi; 

o‘z faoliyatiga taalluqli ma’lumotlarni qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish 
bo‘yicha vakolatli davlat organining, davlat soliq xizmati organining, monopoliyaga qarshi 
davlat organining, shuningdek sudning, surishtiruv va tergov organlarining yozma 
talablariga ko‘ra qonun hujjatlarida belgilangan doirada va tartibda taqdim etishi; 

o‘zi yetkazgan zararning o‘rnini ushbu Qonunning 23-moddasiga muvofiq kafolat 
fondini shakllantirishda ishtirok etish, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq 
javobgarlikni sug‘urta qilish yo‘li bilan qoplash imkoniyatini nazarda tutishi; 

qimmatli qog‘ozlar egalarining reyestrini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan 
qimmatli qog‘ozlarning egalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni Qimmatli qog‘ozlar markaziy 
depozitariysining talabiga ko‘ra taqdim etishi; 

o‘zida hisobga olinadigan qimmatli qog‘ozlar va ularning emitentlari rekvizitlariga 
Qimmatli qog‘ozlar markaziy depozitariysidan olingan ma’lumotlar asosida o‘zgartirishlar 
kiritishi shart. 
Investitsiya vositachisining zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa 
majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin. 
Investitsiya vositachisi tomonidan mijozlarning pul mablag‘larini hisobga olish va 
ularning but saqlanishini ta’minlash tartibi qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish 
bo‘yicha vakolatli davlat organi tomonidan belgilanadi. 
Investitsiya maslahatchisining faoliyati. Qimmatli qog‘ozlarni chiqarish, joylashtirish 
va ularning muomalasi masalalari, qimmatli qog‘ozlar bozori va uning ishtirokchilari 
holatini tahlil etish hamda istiqbolini belgilash bo‘yicha maslahat xizmatlari ko‘rsatuvchi, 

---

250 
shuningdek qimmatli qog‘ozlar bozori mutaxassislarini qayta tayyorlashni va ularning 
malakasini oshirishni amalga oshiruvchi yuridik shaxs investitsiya maslahatchisidir
57
. 
Investorlarning pul mablag‘larini va qo‘yilmalarini investitsiya aktivlariga jalb qilish 
maqsadida aksiyalar chiqaradigan yuridik shaxs — aksiyadorlik jamiyati investitsiya 
fondidir. 
Qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan huquqlarni hisobga olish tizimiga taalluqli 
hujjatlarning qabul qilinishi, ularga ishlov berilishi va ularning o‘tkazilishi bo‘yicha 
xizmatlar ko‘rsatuvchi yuridik shaxs transfer-agentdir. Emitent, shuningdek qimmatli 
qog‘ozlarga doir bitimlar tuzuvchi shaxslar transfer-agentning mijozlaridir. Transfer-agent 
emitentga aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishini tashkil etish va o‘tkazish yuzasidan 
xizmatlar ko‘rsatishga haqlidir
58
. 
Mijozlar hisobidan bitimlar tuzish mijozlar bilan tuzilgan shartnomalar asosida faqat 
investitsiya vositachisi va investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchi tomonidan 
amalga oshirilishi mumkin. Investitsiya vositachisi uzaytirish imkoniyati bilan bir yil 
uchun tuziladigan shartnoma asosida mijozlarga: 

mijozning nomidan va hisobidan brokerlik xizmatlari; 

o‘z nomidan, lekin mijozning hisobidan brokerlik xizmatlari; 

depozitar xizmatlar ko‘rsatadi. 
Investitsiya vositachisi mijozlarga depo hisobvaraqlari ochishga, qimmatli 
qog‘ozlarni sotib olish va sotish uchun ularning topshiriqlarini qabul qilishga, shuningdek 
qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish bo‘yicha vakolatli davlat organi hamda axborot 
texnologiyalari va kommunikatsiyalar sohasidagi maxsus vakolatli organ tomonidan 
belgilangan tartibda mijozlarga elektron shaklda va o‘zga aloqa vositalari orqali boshqa 
xizmatlarni ko‘rsatishga haqli
59
. 
Kiritilganulushshaklidanqat’iynazar, 
qimmatliqog‘ozlarningqiymatiO‘zbekistonRespublikasimilliypulbirligi 
«so‘m»da, 
ularnichiqarishshartlaridanazardatutilganhollardaesa 
– 
chetelvalyutasida 
(aksiyalarbo‘yicha – mulknio‘tkazibberishyo‘libilanham) ifodalanadivato‘lanadi. 
Umumаn оlgаndа qimmаtli qоg’оzlаr mоliya instrumеntlаrining tаsnif bеlgilаri 
аsоsidа tаsniflаnаdi. Lеkin qimmаtli qоg’оzlаrning mа’lum mаzmun vа hususiyatlаri 
ulаrni qo’shimchа tаrzdа аlоhidа tаsniflаshni tаqаzо etаdi. 
Qimmаtli qоg’оzlаrning hisоbi mаhsus dеpоzitаriylаrdа vа (yoki) rееstrlаrdа 
yuritilаdi. Оrdеrli qimmаtli qоg’оzlаrning qo’ldаn qo’lgа o’tishi indоssаmеnt аsоsidа 
indоssаnt tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdi. Tаqdim etuvchigа bo’lgаn qimmаtli qоg’оzlаr 
bo’yichа xuquq indеntifikаtsiya qilinmаydi.