32
80-yillarda qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi va brokerlik bilan keng faoliyat
boshlagan «Meril Linch» va «Dreyfus korporeyshn» firmalari bank bo‘lmagan banklarga
misol bo‘la oladi.
Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi va ularning rivojlanib borishi
banklarning paydo bo‘lishiga asos soladi. O‘rta asrlarda banklar dastlab puldorlar
tomonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat shahar puliga almashtirib berish asosida
kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar bo‘sh turgan mablag‘laridan foyda olish maqsadida
qarz so‘ragan subektlariga vaqtinchalik foydalanishga bergan. Bu hol pul almashtiruvchi
puldorlarning bankirlarga aylanishga olib kelgan.
Dastlabki banklar jirobanklar nomi bilan XVI asrlarda (aniqrog‘i 1587 yilda) Florensiya
va Venetsiyada kichik banklar vujudga kela boshlagan. Ular turli shaharlar va
mamlakatlarning pul belgilarini almashtirishga ixtisoslashgan bo‘ladilar. Keyinchalik
shunday banklar Amsterdamda (1605 y), Gamburgda (1618 y), Milanda, Nyurnbergda,
Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan o‘z mijozlari-savdogarlarga xizmat
qilishgan. Ular hisob-kitobni asosan naqd pulsiz amalga oshirishgan.
Tarixda birinchi yirik bank 1694 yilda Angliyada tashkil etilib, unga davlat tomonidan
banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. U bank aksiyador-emmission bank deb
hisoblangan. Keyingi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, xususan, sanoatning rivojlanishi
natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil qilina boshlanadi.
Natural xo‘jalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishi
pullik hisob-kitoblar olib borishiga, kreditning rivojlanishiga yo‘l ochdi. Ishlab
chiqarishning rivojlanishi yollanma mehnatni borgan sari ko‘p jalb qilishga olib kelgan.
g‘llanma mehnat uchun haqning pul shaklida to‘lanishi doimiy pul aylanishni yuzaga
keltiradi. Pul aylanishi esa muayyan boshqaruvni talab qildi. Bu vazifani banklar bajara
boshladi.
SHunday qilib, banklar mablag‘larni yig‘ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali
harakatini boshqara boshladi.
XX asrning boshlarida yirik Evropa mamlakatlarida o‘zining ko‘p filiallariga ega bo‘lgan,
yirik sanoat monopoliyalari bilan uzviy bog‘liq faoliyat ko‘rsatayotgan banklar vujudga
keldi. Bular jumlasiga xalqaro pul, hisob va kredit munosabatlarini olib boruvchi quyidagi
xalqaro banklarni kiritish mumkin:
Evropa rivojlanish va taraqqiyot banki;
Xalqaro valyuta fondi;
Xalqaro Moliya korporatsiyasi;
Xalqaro hisob-kitoblar banki;
Evropa investitsiya banki va boshqalar.
Xorijiy banklar to‘liq yoki qisman chet el investitsiyalariga tegishli bo‘lgan banklar bo‘lib,
ular o‘z faoliyatini mahalliy qonunlar doirasida olib boradi. Hozirgi vaqtda bunday banklar
yirik banklarning sho‘‘balari sifatida faoliyat ko‘rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: