|
Kasallikka tashxis qo’yish jarayoni tartibi. Kasalliklarni va ushbu kasalliklar bilan bog’liq holatda hayvon organizmida amalga oshuvchi barcha o’zgarishlarni o’rganuvchi fan tarmog’i – patologiya (grek tilida «patos» – kasallik, «logos» – ta’limot) yoki kasalliklar haqidagi fan deb nomlanadi. Kasallikning tashqi belgilari kasallikka uchragan hayvonlarni tashqi tomondan tekshirish davomida qayd qilinishi mumkin va bu belgilar odatda kasallik simptomlari deb nomlanadi.
Bir qator holatlarda kasallik ta’siridagi o’zgarishlar organizm ichki organlarida amalga oshishi qayd qilinadi. Bu ko’rinishdagi kasallik belgilari kasal hayvonning ichini yorib aniqlanishi mumkin va bu belgilar patologoanatomik belgilar deb nomlanadi. Ko’pincha holatlarda kasallik yuzaga kelgan vaqtda hayvon organizmida bir qator organlarning funktsiyasi izdan chiqishi kuzatiladi. Bunda ushbu organlarning me’yoriy funktsiyasidagi yuzaga kelgan buzilishlar darajasi tegishli tahlillar orqali aniqlanadi. Ushbu ko’rinishda organlarning me’yoriy ish faoliyatidagi o’zgarishlar bilan bog’liq kasallik belgilari patologofiziologik belgilar deb nomlanadi.
Kasallik belgilari odatda kasallik yuzaga kelgan vaqtda birdaniga yuzaga kelmaydi, bunda belgilar kasallikning boshlanishidan keyin ma’lum bir davrida yuzaga keladi. Bu ko’rinishdagi kasallik belgilari kasallik kechishi davomida qayd qilib boriladi va klinik belgilar deb nomlanadi.
Yuqumli kasalliklar odatda klinik belgilariga ko’ra yaqqol namoyon bo’luvchi holatda kuzatilib, kasallikning davom etish davri inkubatsiya davri deb nomlanadi, ayrim holatlarda bu ko’rinishdagi kasalliklar yashirin tarzda amalga oshadi, ya’ni kasallik mavjud biroq uning belgilari yaqqol tarzda kuzatilmaydi. Ushbu ko’rinishda, kasallikning inkubatsion yoki yashirin davri kasallik qo’zg’atuvchisining organizmga tushishi davri oraliqlarini tashkil qilib, ushbu lahzadan boshlab organizmda, ya’ni kasallangan hayvon tanasida asta – sekin kasallik belgilari namoyon bo’la boshlaydi. Kasallikning klinik davri kasallikning dastlabki belgilari paydo bo’lgan vaqtdan boshlab uning butunlay yo’qolishigacha bo’lgan davrni o’z ichiga qamrab oladi.
Ayrim holatlarda kasallikning inkubatsion va klinik davri prodromalь davr deb belgiladi va bunda kasallikning belgilari yaqqol aniqlanmasligi qayd qilinadi. Kasallikning oxirgi bosqichi, ya’ni tuzalish davri – rekonvalesdentsiya deb nomlanadi va bu vaqtda kasallik belgilari asta – sekin yo’qola boshlaydi. Ayrim holatlarda prodromalь davr va kasallikning rekonvalesdentsiya davri juda xam sezilarsiz ko’rinishda namoyon bo’ladi yoki butunlay qayd qilinmaydi. Baliqlar kasalliklarini tavsiflashda odatda inkubatsion va klinik davr hisobga olinadi.
Kasalliklarning inkubatsion davrida kasallik qo’zg’atuvchilarining (masalan, bakteriyalar, sodda hayvonlar, monogenetik so’rg’ichlilar, parazit qisqichbaqasimonlar va boshqalar) ko’p miqdorda yig’ilishi kuzatiladi, aniqroq aytganda ko’pincha holatlarda ushbu kasallik qo’zg’atuvchilari tomonidan ajratiluvchi zaharli moddalarning to’planishi darajasi ortib boradi. Kasallik qo’zg’atuvchilari sonining ortishi bevosita ularning ko’payishi orqali amalga oshadi. Ushbu ko’rinishda, ayrim holatlarda kasallik qo’zg’atuvchilari soni ma’lum bir miqdorga yetganidan keyin ular tomonidan ajratiluvchi zaharli moddalar qo’zg’atuvchilar soniga bog’liq bo’lmagan holatda jadal tarzda salbiy ta’sir ko’rsata boshlashi qayd qilinadi.
Nisbatan yirik o’lchamdagi ko’p hujayrali parazitlar ta’sirida yuzaga keluvchi invazion kasalliklarning inkubatsion davri davomida ularning ko’p miqdorda yig’ilishi qayd qilinmasdan, balki ularning tana o’lchamlari ortishi kuzatiladi hamda ushbu kasallik qo’zg’atuvchilari tomonidan ajratiluvchi zaharli moddalar miqdori ortib boradi.
Ushbu ko’rinishda, birinchi va ikkinchi holatlarda xam yakuniy holatda zaharli moddalarning miqdoriy ortib borishi kuzatilib, bu kasallikning inkubatsion davri davomida asta – sekin amalga oshadi va so’nggi bosqichlarda sakrash tarzida ortib ketadi, bu vaqtda esa kasallik belgilari (simptomlar) yaqqol namoyon bo’la boshlaydi va sifat jihatidan navbatdagi klinik bosqich boshlanadi. Qayd qilib o’tish kerakki, bir qator holatlarda kasalliklarning klinik davri amalga oshishi bevosita nafaqat zaharli moddalarning yig’ilishi bilan bog’liq bo’lishi, balki bunda parazit organizmlarning miqdoriy ortishi natijasida ularning xo’jayin hayvon organizmida turli xil funktsional jihatdan muhim ahamitga ega hisoblangan organlar to’qimalarga yopishishi tarzidagi salbiy holat xam qayd qilinadi (ichak devorining petrifikatsiyasi, organlar biriktiruvchi to’qimalarining buzilishi, organlarning jarohatlanishi va boshqa holatlar kuzatiladi).
Kasalliklarning inkubatsion va klinik davri davomiyligiga bevosita kasallangan hayvon organizmiga bog’liq va shuningdek ushbu hayvon yashovchi tashqi muhit omillari o’zgarishlariga bog’liq xususiyatlar katta ta’sir ko’rsatadi.
Har bir kasallikning o’ziga xos ma’lum bir inkubatsion davri davomiyligi qiymati mavjud hisoblanadi. Kasallikning inkubatsion davri davomiyligi haqidagi bilimlarga ega bo’lish bevosita kasallangan hayvonlarni sog’lom hayvonlardan alohida ushlash (karantin) davrini belgilashda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Etiologiya – bu kasallikni bevosita qo’zg’atuvchi sabablarni o’rganuvchi fan bo’limi hisoblanadi. Yuqumli kasalliklarda etiologik omil birinchi navbatda kasallik qo’zg’atuvchisi va uning xususiyatlari hisoblanib, yuqumli bo’lmagan kasalliklarda asosiy omil kasallik sababi sifatida belgilanadi.
Kasallikning patologoanatomik va patologofiziologik belgilari, simptomlari, shuningdek kasallik klinik belgilari va uning etiologik xususiyatlari bo’yicha kasallikka tashxis qo’yiladi, ya’ni kasallik turi aniqlanadi. Kasallikka tashxis qo’yilish jarayonining amalga oshirilishi bevosita kasallikni tavsiflovchi barcha ma’lumotlarga asoslanilib, shuningdek kasallikning yuzaga kelishiga ta’sir ko’rsatuvchi tashqi muhitning barcha omillarini hisobga olgan holatda bajariladi.
Kasallikka tashxis qo’yishda faqat kasallikning tashqi belgilari – simptomlari asosida qaror chiqarish mumkin emas, chunki turli xil kasalliklarda butunlay tashqi namoyon bo’lish xususiyatlariga ko’ra bir xildagi holatlar ko’p kuzatiladi. SHuningdek, kasallikka faqat uning qo’zg’atuvchisini aniqlash asosida, kasallikning klinik belgilarini hisobga olmagan holatda tashxis qo’yish xam noto’g’ri hisoblanadi. Albatta, kasallikka tashxis qo’yish jarayonining to’g’ri holatda amalga oshirilishi, birinchi navbatda ushbu kasallikka qarshi chora – tadbirlarni to’g’ri ishlab chiqishga va uni yo’qotishga olib keladi.
Organizmda amalga oshuvchi patologik jarayonlar asosan ikki xil yo’nalish bo’yicha boradi: bunda birinchi holatda bu ko’rinishdagi jarayonlar natijasida kasallikka uchragan organlarning kichrayishi, ya’ni regressiv jarayonlar amalga oshishi qayd qilinadi, ikkinchi holatda esa kasallikka chalingan organlarning hajmi ortishi – ya’ni progressiv jarayonlar faollashishi kuzatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
