Bakı şəhər Neft Muzeyinin mövzu-quruluş planı

Neftin və qazın “biogen” yaranması nəzəriyyəsi
Alimlərin əksəriyyəti neftin biogen, yəni üzvi maddələrdən, əsasən planktonların qalıqlarından yaranmasının tərəfdarlarıdır. Neftin üzvi yaranması nəzəriyyəsinin əsasını M.V.Lomonosov qoymuşdur, bunu “daşa dönmüş kömürlərə” “yeraltı odların” təsiri ilə izah edirdi və onun fikrincə, bu təsirin nəticəsində asfalt (bitum), neft və “daş yağlar” əmələ gəlmişdir.
Üzvi maddələrdən neftin yaranmasının tərəfdarları göstərirlər ki, hələ çox qədim dövlərdə dəniz və göllərdə ümumilikdə plankton adlanan sonsuz sayda mikroorqanizmlər, bakteriyalar və yosunlar vardı. Öldükdən sonra plankton su hövzəsinin dibinə çökür, gil və əhəngdaşı sedimentləri (çöküntü qalıqları) ilə qarışırdı. Üzvi qalıqlarin üstü qum və lillə örtülən kimi, kimyəvi maddələr və bakteriyalar işə başlayırdılar. Sonacan məlum deyil, onlar dəniz məxluqlarının qalıqlarından necə neft və qaz yaradırdılar. Ancaq zaman keçdikcə kiçik maddə zərrəcikləri yaranmağa başladı ki, indi biz onu neft adlandırırıq. Sonra qum və qil qatlarından qum və əhəngdaşı dağları yaranmağa başladı. Onları çöküntülər adlandırdılar, çünki çöküntü qalıqlarından yaranmışdılar. Vaxt keçdikcə neftin kiçik zərrəcikləri bu çöküntülü dağlarda cəmləşərək su süngərdə qalan kimi saxlandılar.
Əgər üzvü materiyanın qarışması oksigenin daxil olmasını, nəticə etibarı ilə də təbii çürüməni istisna edən sürətlə baş verirdisə, neft və qaz üçün ilkin material – ana süxur yaranırdı. Yer kürəsinin hərəkət tarixində ana süxurda dıgər lay qatları da otururdu, onların ağırlığının təsiri altında və Yer qatının sürüşməsi nəticəsində ana süxur daha böyük dərinlıklərə enirdi. Milyon illər ərzində yer qatı hərəkət edirdi. Dənizin dibi orada cəmlənmiş neftlə quruya çevrilirdi. Dəniz dibinin digər hissəsi onun daha dərinliklərinə enirdi. Yer qatının dəyişməsi nəticəsində qitələr öz ümumi görünüşlərini dəyişdilər. Ona görədə bizim dövrdə Yerin neftli qatları əsasən quruda, ən zəngin neft yataqları isə səhralarda yerləşir, halbuki milyon illər bundan öncə onlar su altında idilər.
Bir neçə min metr dərinliyə düşdükdə tərkibində üzvi maddə olan süxurlara düşən təzyiq artırdı, sıxlıq və hərarət isə yüksəlirdi. 60°C -120°C arasında bu üzvi maddələr neftə çevrilirdi. Əğər ana süxurlar 150°C-dən yuxarı hərarətə məruz qalırdısa, neftin uzunzəncirli molekullarının parçalanmasından təbii qaz yaranırdı. Lakin yüksək tərkibli bitki maddələrindən ibarət olan ana süxurlardan daha çox qaz əmələ gəlirdi. Dənizin tez-tez enib qalxması əsasən onun dayaz sahillərində gil və qum laylarında çöküntülərə səbəb olurdu. Bitki maddələrinin təbii kokslaşması prosesi nəticəsində təbii qazın ana süxurunda torf, sonra qonur kömür, və nəhayət daş kömür yaranırdı. Neftin bü cürə əmələ gəlməsi “biogen” nəzəriyyəsi adlanır. Lakin bu heç də qiymətli təbii ehtiyatın yaranmasında tək nəzəriyyə deyildir. Neftin bu yolla yaranması nəzəriyyəsi “biogen” adı almışdır. Lakin bu hədsiz qiymətli təbii ehtiyatın yaranmasının yeganə izahı deyildir.