Bakı şəhər Neft Muzeyinin mövzu-quruluş planı

Neftin və qazın “abiogen” yaranması nəzəriyyəsi.

Neftin “mineral” yaranması nəzəriyyəsi fikri ilk dəfə 1805-ci ildə A.Qumbold tərəfindən deyilmışdır. Kimyanın inkişafı, 1866-cı ildə M.Bertlonun (1827-1907-ci illər) və 1871-ci ildə H.Biassonun karbohidrogenlərin qeyri-üzvi sintezi üzrə apardıqları elmi təcrübələr, neftin “mineral” yaranması fərziyyəsinin inkişafı üçün istinad nöqtəsi oldular. Çoxsaylı alimlər və mütəxəssislər bu məsələ ilə əlaqədar bu nəzəriyyənin - “abiogen sintezin” tərəfini saxlayırlar. Nəinki əsrlər ərzində, əslində bir-başa geoloji dövrlər ərzində yüksək sıxılma və planetdə ağır elementlərin parçalanması nəticəsində isti axınlar yerin dərinliklərində qızaraq yuxarı qalxırlar. Hardaki onlar metanla və hidrogenlə zəngin olan sahələrdən keçirlər, orada yer qatının qalınlığının təzyiqi nəticəsində baş verən termokatalitik proseslər nəticəsində karbohidrogenlərin qarışığı yaranır ki, onuda Yer kürəsinin gələcək sakinləri “neft” adlandıracaqlar. Qum və əhəng tələlərində həmin neftin və ona təsir etməyən metanın – təbii qazın yataqları yaranır. 1867-ci ilədək neftin üzvi yaranmasının tərədarı olan D.Mendeleyev 1877-ci ildə onun mineral yaranması fərziyyəsini inkişaf etdirdi, belə qənaətə gəldi ki, neft – Yer kürəsinin dərin qatlarındakı flüidlərdən - maqmanın maye və qazşəkilli komponentlərindən və ya yerin dərinliklərində sirkulyasiya edən qazla doymuş məhlullardan əmələ gəlmışdir. O, güman edirdi ki, dağ əmələ gəlmə prosesində su yer çatlarından süzülərək dərinlıklərə düşür. Yerin təkində dəmir karbidi ilə rastlaşan sular, onunla yüksək hərarətin və təzyiqin təsiri altında kimyəvi reaksiyaya girir. Bu reaksiyanın nəticəsində dəmir oksidi və karbohidrogenlər, məsələn etan əmələ gəlir. Həmin çatlarla karbohidrogenlərlə zənginləşmiş flüidlər yerin üst qatlarına doğru qalxırlar və bərk süxurlarda- kollektorlarda yığılırlar. Bu yolla neft və qaz yataqları yaranır.

Sonrakı illərdə neftin qeyri-üzvi yaranmasının müxtəlif ehtimalları irəli sürüldü, məsələn K.V.Xariçkovun “Karbohidrogenlərin karbiddən yaranması” (1897-1903-cü illər; “ Asfalt nəzəriyyəsi” (1911-ci il) və b.
XX əsrin birinci yarısında neftin mineral yaranması fərziyyəsinə maraq itirildi. Bütün dünyada neftin axtarışı onun üzvi yaranması anlayışına əsaslanırdı. 1950-ci ildən mineral fərziyyəyə maraq yenidən artmağa başladı, buna səbəb isə üzvi konsepsiya məsələlərində yaranmış qeyri-aydınlıq idi ki, bu da onu tənqidlərə məruz etdi.

Sonralar geoloqlar müəyyənləşdirmişdilər ki, yataqlar çox zaman yer qatının yarıqlarında əmələ gəlir – buda D.Mendeleyevin nəzəriyyəsini təsdiq edir. Lakin bu nəzəriyyənin xeyrinə olan ən ciddi dəlil 1988-ci ildə “Ağ Pələng” yatağının kəşfi oldu. Vyetnamın dəniz şelfində 3000 metrdən də artıq dərinlikdə olan bu yataq çökmə süxurlarda deyil, qranit qatınin “özülündə” yerləşmişdir. Qazılan quyu həmən fontan vurmuş və indiyədək də yaxşı təzyiqlə işləyir. Belə mühitdə hansısa planktonun və ya başqa canlı orqanizmin olmasından neft yaranması mümkün deyildir. Əgər neft, üzvi qalıqlar olmayan, bərk kristallı süxurlarda cəmləşə bilirsə, bu “abiogen” nəzəriyyənin də məntiqi olduğuna dəlalət edir.