2. DAVLATNING TASHQI ALOQALAR OLIB BORUVCHI ORGANLARI TIZIMI Diplomatik huquq yoxud tashqi aloqalar huquqi - xalqaro huquqning alohida mustaqil tarmog’i bo’lib, rasmiy davlatlararo munosabatlarni tartibga solib turadi.
Tashqi aloqalar huquqi har bir davlatning markaziy hokimiyatiga tegishlidir. Tashqi aloqalarni an’anaviy ravishda ijroiya hokimiyat organlari amalga oshiradi. Har qaysi organning aniq vakolatlari konstitutsiyada va boshqa qonun hujjatlarida belgilanadi.
Demak, xalqaro munosabatlarni muayyan davlat nomidan harakat qiladigan maxsus organlar amalga oshiradi. Har bir davlatning tashqi ishlar organlari shu davlat organlarining muhim tarkibiy qismidir. Davlatning tashqi funktsiyalarini amalga oshirishning muhim shakli diplomatik faoliyat hisoblanadi.
Har bir davlatning tashqi ishlar bilan shug’ullanuvchi organlarini ikki guruhga bo’lish mumkin:
birinchi guruh: davlat ichidagi tashqi ishlar organlari;
ikkinchi guruh: xorijdagi tashqi ishlar organlari.
Davlat ichidagi tashqi ishlar organlariga quyidagilar kiradi: 1) davlat boshlig’i;
2) parlament;
3) hukumat boshlig’i;
4) tashqi ishlar vaziri (1969 yildagi Xalqaro shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena konventsiyasining 7-moddasi). Xalqaro huquqqa muvofiq, o’z rasmiy maqomiga asosan, quyidagilar maxsus vakolatlarsiz davlat nomidan ish ko’radi.
Davlat rahbarining vakolatlari prezidentlik respublikalarida ayniqsa katta ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 93-moddasiga muvofiq, Prezident davlat rahbari sifatida xalqaro munosabatlarda O’zbekiston Respublikasi nomidan ish ko’radi. U tashqi siyosat borasida rahbarlikni amalga oshiradi, muzokaralar olib boradi, shartnomalar va bitimlarni imzolaydi. Prezident chet davlatlardagi va xalqaro tashkilotlardagi diplomatik vakillarni tayinlaydi. Prezident o’z huzurida akkreditatsiyadan o’tgan chet davlatlar diplomatik va boshqa vakillarning ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qiladi6.
Oliy Bosh qo’mondon sifatida Prezident urush holatlarini hisobga olib, xalqaro huquqda ko’zda tutilgan vakolatlarni, shu jumladan o’zini o’zi mudofaalash maqsadida qurolli kuchlardan foydalanish, neytarilitet e’lon qilish, sulh tuzish va hokazolarni amalga oshiradi.
Parlamentar respublikalarda tashqi aloqalarni amalga oshirishda asosiy vazifa hukumatga tegishli bo’ladi.
Parlament tashqi aloqalar bilan shug’ullanuvchi muhim organdir. Parlamaentning xalqaro ishlardagi ishtiroki O’zbekistonning xalqaro majburiyatlarini ifodalovchi qonunlar chiqarishi, shartnomalarni ratifikatsiya qilishda qatnashishi bilan belgilanadi. O’zbekiston Konstitutsiyasida parlamentning urush va tinchlik masalalariga taalluqli qonunlar qabul qilish vakolatlari alohida ko’zda tutilgan. Hozirgi kunda xalqaro munosabatlarda ham milliy parlamentlarning, ham xalqaro parlamentlararo tashkilotlarning o’rni tobora oshib bormoqda. Bu borada BMT bilan Parlamentlararo Ittifoqning o’zaro hamkorligi diqqatga sazovordir.
Tashqi ishlar vazirligi davlatning tashqi aloqalarini boshqarish bilan shug’ullanuvchi ijro organidir. Ular markaziy devon, shuningdek chet davlatlardagi diplomatik vakolatxonalar va konsullik muassasalari, xalqaro tashkilotlar huzuridagi vakolatxonalardan iborat. Tashqi ishlar vazirligining asosiy vazifalari Vazirlar Mahkamasi tasdiqlagan O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi to’g’risidagi Nizomda belgilab berilgan.
Davlatning xorijdagi tashqi ishlar organlariga quyidagilar kiradi:
1) diplomatik vakolatxonalar: elchixona va missiyalar;
2) konsullik vakolatxonalari;
3) xalqaro davlatlararo tashkilotlardagi vakolatxonalari;
4) xalqaro konferentsiyalardagi delegatsiyalar;
5) maxsus missiyalar.
SHunday qilib, davlatning tashqi aloqalarni olib boruvchi organlari faoliyati, huquqiy maqomi va funktsiyalarini tartibga soluvchi huquqiy normalar yig’indisi diplomatik va konsullik huquqi deyiladi.
