«badiiy nutqni tahlil qilish usullari»

2. Makon va zamon birligi tamoyili. 
Badiiy nutqning til xususiyatlari 
tekshirilayotganida undagi har bir hodisaga makon va zamon birligi tushunchasini 
hisobga olib yondashish kerak. Har qanday asar davr va makon bilan bog’liq holda 
yuzaga keladi. Tarixiy mavzudagi asar tilida muayyan zamon ruhini tashuvchi 
voqealarning qaysi makonda, qanday muhitda yuz berayotganini oydinlashtiruvchi 

---

45 
leksik-grammatik birliklar ishtirok etadi. Makon va zamon birligi tushunchasi 
badiiy asargagina xos belgi emas. U har qanday matn ko’rinishiga taalluqlidir. 
Ushbu tamoyil asosida tahlil olib borilayotganda badiiy nutq yoki matn yozilgan 
davr, unda ko’tarilgan mavzu va birliklarining tabiatiga qarab diaxron va sinxron 
aspektlardan biri tanlanishi kerak.
 
3. Xususiylikdan umumiylikka o’tish tamoyili
. Har bir til hodisasi muayyan 
matnda alohida - alohida olib o’rganiladi, izohlanadi va shu asosda 
umumlashtiriladi. Badiiy asarda tilga olingan detallar asarning umumiy ruhiga yoki 
davr ruhiga qay darajada mos kelishi aniqlanadi. Qahramon dunyoqarashi uning 
nutqida qay darajada aks etgan? Asar ishtirokchilarining dialoglari monologlari 
badiiylik talablariga javob beradimi? Umuman asardagi xususiy holatlar asarning 
butuniga aloqadormi, yo’qmi kabi holatlar aniqlanadi. «Mavzu, janr, uslub va tilga 
xos umumiy belgilar hamda muallif individualligiga xos xususiy belgilarning 
matnda namoyon bo’lishini izohlash» ham shu tamoyil talablaridan hisoblanadi. 
Turli qatlamga xos so’zlarning badiiy nutqda qo’llanishi bilan bog’liq tekshirishlar 
yoki qahramonlarning o’zlari mansub bo’lgan toifa tilidan qay darajada iste’foda 
qilishini o’rganish kabilarda xususiylikdan umumiylikka o’tish qonuniyati hisobga 
olinadi.
3. Badiiy nutq tilining umumxalq tili va adabiy til munosabatini aniqlash
tamoyili.
Tahlil etilayotgan badiiy nutq tilining umumxalq tili va adabiy tilga
munosabatini nazarda tutishning yana bir tamoyilidir. V.V.Vinogradov «Badiiy
adabiyot tili haqida» (1959) nomli asarida ta’kidlaganidek, badiiy adabiyot
tilining tarixiy harakatini umumxalq tili hamda uning turli tarmoqlanishi tarixidan 
tamoman ajratilgan holda o’rganish mumkin emas. Badiiy nutqning ikki
turini farqlash mumkin: 1) zamonaviy nutq (bugun yaratilgan) 2) tarixiy nutq
(o’tmishda yaratilgan). Zamonaviy nutqning ham o’z navbatida ikki turini
kuzatish mumkin, ya’ni: a) bugungi kun mavzusidagi zamonaviy nutq, b) tarixiy 
mavzudagi zamonaviy nutq. Masalan, S.Ahmadning «Azroil o’tgan yo’llarda» 
hikoyasi bugungi kun mavzusidagi zamonaviy nutq, M.Alining «Ulug’ 

---

46 
saltanat»mavzudagi zamonaviy nutq, Navoiyning «Farhod va Shirin» tarixiy 
nutqidir.