«badiiy nutqni tahlil qilish usullari»

4. Badiiy nutqda poetik aktuallashgan til vositalarini aniqlash tamoyili. 
Badiiy asardagi poetik aktuallashgan til vositalarini aniqlash ham muhim 
tamoyillardandir. Bunday vositalarning lingvistik va badiiy mohiyatini ochib 
berish orqali badiiy mazmunning shakllanishi va ifodalanishi mexanizmlarini aniq 
tasavvur qilishi mumkin. 
 
5. Badiiy nutqdagi intertekstuallik mexanizmlarining lisoniy va semantik 
xususiyatlarini aniqlash tamoyili.
Nutq ichida qo’llanilgan o’zga nutq 
ko’rinishlarini (nazira, taqlid, naql, hadis, rivoyat, miflar, afsonalar, didaktemalar, u 
yoki bu ijodkorning asari yoki parchasi kabi) aniqlash va ularning asar mazmuni 
bilan qay darajada uyg’unligi badiiy mazmun ifodasidagi o’rni, asosiy matn bilan 
lisoniy va semantik bog’lanishidagi muhim holatlar haqida fikr yuritish badiiy 
matn lingvopoetikasini ochishda favqulodda zarurdir.
 
1. Ilmiy mushohada usuli.
Biror bir badiiy asarni o’qish jarayonida 
beixtiyor ko’z o’ngimizda asarda tasvirlanayotgan voqealar, qahramonlar, joylar, 
turli holatlar namoyon bo’ladi. O’zimizni qahramonlar dardiga sherikday his 
qilamiz, ularni o’rtagan tuyg’ular bizni ham o’rtay boshlaydi. Asar o’qish 
jarayonida biz butunlay yozuvchi yo’rig’ida bo’lamiz. Uning to’g’ri deb 
bilganlarini kuzatib boramiz yoki biz ham kitobda yozilganlarni to’g’ri deb qabul 
qilamiz. Lekin asar o’qib bo’lingach, dastlab his qilganlarimiz, tushunganlarimiz, 
tasavvur qilganlarimizning hammasi ham to’g’ri emasligini anglaymiz. Demak, 
mushohada orqali dastlabki hislarimizni tahlil qila boshlaymiz. Bu bilan asarni 
xayolan o’z saviyamizga ko’ra qayta tiklagan bo’lamiz. Qayta tiklash jarayonida 
ilmiy mushohada usulidan foydalanamiz. Asarda yozuvchi o’zi xohlagan narsani 
xohlaganiday ko’radi va istaganiday tasvirlaydi. O’zi istagan o’rinlarda atroflicha, 
turli badiiy tasvir vositalaridan foydalanib, to’lib-toshib tasvirlaydi. Istamagan 
joylarini qisqagina yoki butunlay ochiq qoldirib ketishi mumkin. Kitobxon esa 
asarda yoritilmagan, ochiq qolib ketgan o’rinlarni tiklab boradi. Yohud yozuvchi 
tasvirlagan makonni, qahramonni kitobxon o’zidan kelib chiqib butunlay qayta 

---

47 
yaratadi. Badiiy nutqni lingvopoetik tahlil qilishda o’sha ikki jihatni 
unutmasligimiz kerak. Ba’zan tadqiqodchilar badiiy asarlar nutqini tahlil qilish 
jarayonida yozuvchining tushiga ham kirmagan fikrlarni «yozuvchining mahorati 
yoki kashfiyoti» sifatida talqin qilishadi. Bunday xatoga yo’l qo’ymaslik uchun 
ilmiy xolislikka amal qilish kerak. Ilmiy mushohada usulida har bir til hodisasiga 
ilmiy mantiqqa asoslanib yondashish talab etiladi.