«badiiy nutqni tahlil qilish usullari»

Yumor (hajviya) 
- leksikaning ifoda vositalaridan biri bo’lib, ingliz tilidan 
tarjima qilganda kayfiyat ma’nosini anglatadi. Kulgili, kulgili-pafosli kalitlarda 
butun bir asar yozilishi mumkin. Ularda biror narsaga ochiq kulgili munosabati 
sezilib turadi. A.P.Chexovning “Xameleon” asarini eslang. Huddi shu yo’llarda 
I.Krilovning ko’plab masallari yozilgan. 
Kinoya
- yunon tilidan tarjima qilinganda, “mug’ombirlik”, “piching” 
ma’nosini beradi. Bunda biror so’zni aytib turib, uning tag ma’nosida umuman 
uning aksini ifodalaymiz. 
Sarkazm (achchiq kinoya, piching) - 
yunon tilidan tarjima qilinganda, 
“go’shtni sug’uraman” ma’nosini anglatadi. Sarkazm - bu acchiq piching, 
zaharxandali tanbeh sanaladi.Kulgili taassurot yaratadi, ammo bunda fikriy-hissiy 
baho yaqqol sezilib turadi. Fantastik xususiyat reallik bilan, oddiylik esa hayotiylik 
bilan bog’lanadi. San’at asarlaridan biri bo’lgan “sharji” (hazil mutoyabali janr) 
yumorli, kinoyali, sarkazmli bo’lishi mumkin. 
Grotesk 
– “g’alati”, “jimjimador” ma’nosini anglatadi. Bunday badiiy usul 
tasvirlanayotgan predmet, voqea, hodisalarning mutanosibligining buzilishi bilan 
izohlanadi. Adabiyot va san’atda ortiq mubolag’a bilan bo’rttirib tasvirlash uslubi 
va shunday uslubdagi asar grotesk nomini olgan. M.E. Saltikov-Shedrinning 
ko’plab asarlari mana shunday nutqning ifoda vositalaridan foydalanish orqali 
qurilgan. (“Bir shahar tarixi”, “Janob Golovlyovlar” ertaklari). N.N.Gogol va 
A.P.Chexov hikoyalari yumor, kinoya, sarkazmlarga to’la. Shuningdek, J.Sviftning 
“Gulliverning sayohatlari” asari groteskning ishlatilishining o’ziga xos namunasi 
desak bo’ladi.
Kalamburlar (so’z o’yini, tajnis)
- so’zlar yoki so’z birikmalarining 
ma’nosida farqlanuvchi, ammo tovush jihatidan o’xshashiga asoslanuvchi obrazli 
ibora sanaladi. Kalambur - atayin yoki beixtiyor yuzaga kelgan ikki ma’nolilikni 

---

23 
o’z ichiga olgan nutqning figurasi bo’lib, so’zning ikki yoki undan ortiq 
ma’nolarining yoki ular tovushlaridagi o’xshashliklarining ishlatilishi natijasida 
paydo bo’ladi. Masalan: Ta’sirchan kishi sumalakka o’xshash bo’ladi: bir oz 
isitsangiz, 
u 
erib ketadi. 
(K.Prutkov). Quyida esa kalamburning bir necha 
ko’rinishlari bilan tanishamiz: 
a) paronomaziya: Ular endi yo’q, boshqalarni esa 
davolashmoqda
. 
b) yolg’on etimologizatsiya: Haqiqiy 
turmush, 
uning
tur va mushlaridan 
tarkib topgan bo’ladi. 
c) zyugma: xaridlar qildim: 
kumush uzuk
va 
issiq pataklar. 
d) konkretlashtirish: 
Yakshanba kunlari ichishni tashladim, shanba kunlari 
icha boshladim. 
Kalamburlarda ko’p ma’nolikka va omonimlikka asoslangan so’z o’yinlari 
yuzaga keladi. Kalamburlardan latifalar paydo bo’ladi. Kalamburlarni 
V.Mayakovskiyning ijodida, Umar Hayyom, A.P.Chexov, Kozma Prutkovning 
satirik she’rlarida topsak bo’ladi. Nutqning figurasi (obrazli iborasi) nima? 
“Figura” so’zi lotin tilidan kirib kelgan bo’lib, “tashqi ko’rinish, obraz, qiyofa” 
ma’nosini anglatadi. Bu termin badiiy nutq haqida gapirayotganimizda qanday 
ma’no anglatadi? Figuralarga nutqning sintaktik ifoda vositalari taaluqli: ritorik 
so’roq gaplar, undovlar, murojaatlar. 
Evfemizm
- ma’no jihatidan neytral bo’lgan va hissiy jihatdan og’ir so’z 
yoki tasviriy ifoda bo’lib, ular odatda matnlarda va ochiq jamoatda boshqa beadab 
va o’rinsiz sanaluvchi boshqa so’z va ifodalarning o’rnini almashtirish uchun 
qo’llaniladi.