Бадиий таҳлил асослари

Албатта, Биз 
ҳар нарсани ўлчов билан яратдик
”
1
,- дейилган таъкидда шакл билан 
мазмун ҳодисасининг бирортаси ҳам иккиламчи эмаслиги аён бўлади. 
Бундай ҳолатларга таяниб айтиш мумкинки, ҳамиша ҳам фақат 
мазмунгина шаклни тайин этади дейиш унчалик тўғри бўлмайди. Бу 
қарашни таниқли шоир, файласуф олим ва таржимон Абдулла Шернинг: 
“
Ҳар қандай шакл мазмунни ифодалайди, лекин шакл бирламчилик 
хусусиятини доимо ўзида сақлаб қолади: шакл мазмунга солинмайди, 
мазмун шаклга солинади. Масалан, Ойбекнинг «Навоий» романи учун 
йиққан дастлабки материал – мазмуннинг шаклга сиққан қисминигина 
биз роман деб атаймиз
”
2
тарзидаги фикри ҳам қувватлайди. Олимнинг бу 
фикрларидаги “солинади” сўзи туфайли шаклни мазмун солиб қўйиладиган 
идиш тарзида тушунмаслик, балки табиатдаги бирорта меванинг мағзи 
пўчоғидан айри шаклланмаганлиги янглиғ шакл билан мазмунни бир-
биридан, ҳатто, фикран ҳам айириб бўлмайдиган ҳодисалар тарзида қабул 
қилиш мантиққа мувофиқ бўлади. 
Бадиий асар билан танишаётган, уни идрок этаётган киши учун айнан 
шакл бирламчироқ ҳодиса саналади. Билиш назариясидан маълумки, нарса-
ҳодисани ҳиссий идрок этиш доимо уни ақл билан (рационал) англашдан 
олдин юради. Олдин юрибгина қолмай, балки англашга асос ва таянч ҳам 
бўлади. Худди шу янглиғ олдин бадиий яратиқнинг шакли қабул этилади, 
ундан кейин ва фақат у орқали тегишли мазмун англаб етилади. Бу ҳолат 
кўрсатадики, бадиий асарни таҳлил қилишда мазмундан шаклга бориш 
керакми ёхуд шаклдан мазмунга деган масала муҳим эмас. Ҳар қандай 
ёндашув: мазмуннинг шаклга нисбатан белгиловчилик жиҳати ҳам, 
ўқирманнинг асарни идрок этиш қонуниятларига амал қилиши ҳам ўрни 
билан ўзини оқлайди. “
Мазмун шаклни белгилайди деган қарашнинг