Бадиий таҳлил асослари

кўзда тутилган объектнинг 
айнан шу нарса-ҳодиса эканлигини тайин этадиган ва шаклнинг 
мавжудлиги, тараққиёти ҳамда ўзгаришига сабаб бўладиган унсур ва 
жараёнларнинг йиғиндисидан иборат
1
бўлган мавжудликдир. Фалсафий 
шакл эса 
мазмуннинг мавжудлик тарзини, уни ташкил қилган унсурлар 
ва жараёнлар орасидаги ўзаро бир-бири билан ички ҳамда сиртдаги олам 
билан ташқи боғланиш йўсинини англатадиган 
тушунчадир
2
. 
Маълумки, санъат асари табиий эмас, балки маданий ҳодисадир. 
Демак, унинг асосида мавжуд бўлиши ва қабул қилиниши учун муайян 
моддий кўриниш олишга муҳтож руҳий ибтидо ётади. Айни шу жиҳат шакл 
ва мазмун ўртасидаги илк чегарани кўрсатади, яъни асарнинг руҳий-
интеллектуал асоси – мазмун, шу асоснинг моддий ифодаси – шакл. Адабий 
асарнинг моҳияти, руҳоний мавжудлиги мазмун, бу моҳият ва 
мавжудликнинг ифода тарзи эса шакл сифатида қабул этилади. Бошқача 
айтганда, мазмун муаллифнинг борлиқдаги бирор нарса-ҳодиса юзасидан 
билдирган ҳиссий ва фикрий муносабати, “деганлари” бўлса, шакл ушбу 
муносабатни ифода этишнинг восита ва усуллар тизимидир. Фикрни янада 
соддалаштириб, мазмун муаллифнинг ўз битиги орқали билдирган фикри 
бўлса, шакл шу фикрни айтиш йўсини дейиш мумкин. 
Файласуфлар талқини ва илм аҳли орасида кенг тарқалган қаноатга 
кўра, фалсафий мазмун бирламчи бўлиб, у ўзгарувчан, шакл эса нисбатан 
турғун тушунча саналади. Шундан келиб чиқиб, фанда мазмунга 
прогрессив
, шаклга эса 
консерватив
ҳодиса сифатида ёндашиш қарор 
1
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. –Т.: “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси”, 2003. 5-жилд. 385- 
бет; Философский словарь. –Москва. Издательство политической литературы, 1968. –С.319, 382. 
2
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. –Т.: “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси”, 2003. 5-жилд. 385- 
бет;Философский словарь. –Москва. Издательство политической литературы, 1968. –С.319, 382. 

---

82 
топган. Одатда, шаклдаги ўзгаришлар мазмун туфайли ва ундан кейин 
кечади деб тушунилади. 
Синчиклаб қаралса, санъат, хусусан, бадиий адабиётда шакл ва мазмун 
муносабати фалсафадаги шакл ва мазмун муносабатидан бир қадар фарқ 
қилиши аён бўлади. Бадиий мазмун