Бадиий таҳлил асослари

бадиий 
асар 
воситачилигида муаллиф ва ўқирмандан иборат икки шахснинг диалоги 
тарзидаги билишдир
”
1
,- деган фикрга келади. Бу муҳим хулосанинг табиий 
оқибати сифатида адабиётшунослик борасидаги илмий билишнинг 
тугалланмаслиги, охири йўқлиги аён бўлади. Негаки, муайян бадиий асар ва 
унинг муаллифи билан неча даврлар мобайнида тинимсиз алмашиб 
турадиган ўқирманлар авлоди ўртасидаги диалог, мусоҳаба давом этар экан, 
бундай билишнинг бирор жойда тўхташи мумкин бўлмайди.
Айримларда адабиётшуносликнинг объектини объективлаштириш 
мумкин эмаслиги борасидаги қарашида, эҳтимол, М. М. Бахтин 
оширинқираброқ юборгандир, деган иштибоҳ пайдо бўлади. Агар шундай 
бўлса, асарнинг тадқиқотчи фикри қаршисида объектив ва бир қадар турғун 
ҳодиса сифатида ҳозир бўлиши таъминланмайди, фақат адоқсиз диалог 
шаклида давом этаверадиган билиш жараёни холис илмий хулосаларга 
келиш имконини бермайди. Демак, бадиий асар ҳақида объектив ва холис 
илмий фикр айтиш мумкин эмас, дейишади бундай қараш тарафдорлари. 
Аммо уларнинг хавотир ва хулосалари, бизнингча, асосли эмас. Чиндан ҳам 
муаллиф ва таҳлилчи (ўқирман) диалоги замонлар оша тўхтов билмайди. 
Ҳар бир янги таҳлилчи ёки ўқирман муайян бир асарга ўз диди, савияси, 
дунёқараши нуқтаи назари билан ёндашади ва ундан ўз қарашларидан келиб 
чиқиб ютуқ ҳамда камчиликлар топади. Лекин асл бадиий асар моҳиятида 
ҳар қандай дунёқараш, савия ва дидлар синовига дош берадиган шундай 
бадиий ҳақиқат ва қадриятлар бўладики, улар турли авлод вакилларида ҳам 
бир-бирига яқин қарашлар пайдо қилади. 
Шунинг учун ҳам М. Бахтиннинг адабиётшунослик методологиясининг 
ғоят ўзига хослиги борасидаги тўхтамлари асосли эканига қўшилиш керак 
1
Бахтин М.М. К методологии литературоведения // Литературно-теоретические исследования. –
Москва. 1975. С. 203–212. 

---

94 
бўлади. Биринчидан, адабий асарни идрок этишгина эмас, балки уни илмий 
билиш кечими ҳам аниқ фанларга қараганда бир неча баравар кўп 
субъективлик хусусиятига эга. Чунки адабий асарни илмий билишдан олдин 
ундаги субъект томонидан амалга оширилган объектив тасвирлар бошқа 
бир субъект томонидан субъектив идрок этилиши керак бўлади. Кейин, агар 
муайян асар товуш, сўз ва жумлаларнинг шунчаки уюми сифатида эмас, 
балки унинг ҳақиқий ҳолати бўлмиш бадиий-эстетик ҳодиса тарзида 
ўрганилмоқчи бўлса, ўша асарни дастлабки ўқиш пайтидаги субъектив 
таассурот сўзсиз ҳисобга олиниши лозим бўлади. Акс ҳолда ўрганилаётган 
асар таҳлили ё матннинг нутқий таркибини текшириш ёки мафкуравий 
жиҳатдан эътиборга лойиқ фикрларни талқин қилиш бўладию, аммо бадиий 
асарни илмий таҳлил этиш даражасига чиқолмайди.
Бадиий асар текширувчида уйғотган ҳис-туйғулар ва уларнинг бадиий 
ифодаси илмий билишнинг объектига айлангандагина бадиий таҳлил 
натижасида асарнинг қайсидир муҳим ва жиддий қирраси очилиши мумкин. 
Агар асар лоқайд идрок этилса, уни илмий текшириш натижасида 
персонажларнинг юриш-туриши, қилган ишлари, айтган гаплари 
борасидаги на илмий ва на эстетик қиммати бор бир ҳовуч ахборотгагина 
эга бўлинади. Бошқача айтганда, субъектив идрокка асосланмаган илмий 
таҳлилда ҳамиша асарнинг ташқи жиҳатларинигина кўриб, моҳиятини 
англамай қолиш хавфи бўлади. Шундан маълумки, тадқиқотчининг 
текширилаётган асар ичига “кириши” ва ёки, аксинча, асарнинг бадиий 
оламини ўз ички оламига “киритиши” илмий таҳлилнинг зарур омили экан. 
Демак, нафақат бадиий асарнинг ўзи, балки тадқиқотчида шу асар уйғотган 
фикрий ва ҳиссий таассуротлар ҳам илмий тадқиқот объекти бўлиши керак. 
Тушунарлики, бу таассуротлар йўқ жойдан пайдо бўлмай, асардан, яъни 
объектдан келиб чиқади. Бадиий асарнинг илмий таҳлили бадиий матнга 
таянгани ва шу материал билан иш кўргани учун ҳам бу жараёнда адабий 
асарга хос объектив жиҳат-хусусиятларни ҳисобга олиш керак бўлади. 
Адабиётшунос олимнинг руҳият оламини бадиий асарни илмий 
текширишнинг ёлғиз қуроли, туйғу ва фикрларини эса ҳам асар эстетик 
ҳароратини аниқлайдиган ўлчагич, ҳам асар мазмуни салмоғини тортадиган 
тарози, ҳам сюжетнинг турли нуқталаридаги кучланишлар даражасини 
белгилайдиган аниқлагич дейиш мумкин. Кўринадики, айтилган соф 
субъектив омиллардан ташқари, бадиий асар ҳақида объектив илмий хулоса 
чиқаришнинг бошқа ускуналари мавжуд эмас. Демак, текширилаётган 
бадиий асарнинг қимматини ўлчайдиган воситалар: таҳлилчининг руҳият 
олами, қарашлари ва туйғулари тизими экан ҳамда бу восита ҳар бир 
синчида бетакрор кўринишга эга экан, таҳлил натижасида келинадиган 
тўхтамнинг ҳам ўта субъектив бўлиши мантиққа мувофиқдир. 
Шу ўринда назария учун ғоят муҳим бўлган табиий бир савол 
туғилади: адабиёт илмида субъективизмнинг ўрни шу қадар катта бўлса, 
тўла субъективизмга ўтиб кетмаслик, адабий яратиқ борасидаги қарашларни 
объективлаштириш, холислаштиришнинг қандай йўли бор? Адабий асар 
тўғрисида объектив фикр билдириш мумкинми ўзи? Тажриба кўрсатадики, 

---

95 
адабий объект таъсирида пайдо бўладиган сезимларнинг ўзини 
объективлаштириш, уларга ташқаридан холис назар ташлаш мумкин экан. 
Тадқиқотчи-ўқирманнинг ўз ҳис-туйғулари ҳаққонийлиги ҳақида ўйлай 
бошлашининг ўзи объектив илмий таҳлил сари ташланган илк муҳим қадам 
ҳисобланади. 
Адабиётшунос-ўқирманнинг ўз таассуротлари борасида: “Улар ўзи 
нима?”, “Қаердан, нега пайдо бўлди?” ва, энг муҳими, “Бу таассурот ва 
туйғуларим асарнинг моҳиятидан келиб чиққанми ёки у борадаги 
тасодифий сезимларимдангина иборатми?” тарзида ҳисоб бериши эса илмий 
таҳлилни амалга ошириш сари қўйилган иккинчи қадами бўлади. Таҳлилга 
доир юмушларнинг асл моҳияти шунда, бу адабиётшуносни илмий 
холислик сари олиб бориши мумкин бўлган ёлғиз ва тўғри йўлдир. Бадиий 
таҳлилнинг объективлиги, холислиги субъект, яъни адабиёттанувчининг 
бадиий асарга объект сифатида ёндашиши, унинг ўзигагина хос 
қонуниятларни топиб, унинг барча унсурлари ана шу қонуниятларга 
қанчалик бўйсунганлигини текшириши орқали таъминланади. 
Таҳлил қилувчининг асардан олган таассуротлари асарнинг асл 
хусусиятларига тўғри келиши ёки келмаслигини, мабодо тўғри келмаса, 
тўғри келтириш ҳақида чинакамига бош қотириш синчининг билиш 
предметини янада объективлаштиради. Адабиётшуносликдаги илмийлик 
тамойили асардан олинган илк таассуротларни мутлақлаштириб, унда 
нуқсон кўрмасликни эмас, балки доимо ўз таассуротларидан шубҳаланиб, 
уларнинг асосли эканини изчиллик билан текшириб туришни тақозо қилади. 
“