Бадиий таҳлил асослари

Типологик
йўналишда эса, текширилаётган асар ва унинг муаллифи 
билан шу даврда ёки ундан олдинги вақтларда яратилган ўзга асарлар ҳамда 
адиблар орасидаги ижодий таъсир, адабий ворислик, муайян матнни юзага 
келтирган бадиий ёки ҳаётий манбалар, таҳлил этилаётган асарнинг ўша 
даврда яратилган бошқа асарларга ўхшаш ҳамда фарқли томонларини 
аниқлашга устувор аҳамият қаратилади. Бу жиҳатдан Н. Афоқова ва Г. 
Ашуроваларнинг А. Орипов шеъриятида, Ш. Омоновнинг Ҳамза 
лирикасида мумтоз шеърият изларини қидириш борасидаги илмий 
изланишлари диққатга моликдир. Шунингдек, ўзбек адабиёттанувчилигида 
Ш. Раҳмон шеъриятига Г. Лорканинг, С. Саййид лирикасига Фурқат 
ижодининг таъсири борасидаги қилинган илмий тадқиқотлар типологик 
таҳлилни юзага келтиради. Генетик ва типологик йўналишдаги таҳлиллар 
адабиёттанув бўйича мутахассис бўлмаган кишилар томонидан ҳам амалга 
оширилиши мумкинлиги билан характерланади. 
Функционал
йўналишда амалга ошириладиган таҳлилда асарнинг 
ижтимоий таъсир кучига алоҳида диққат қаратилади. Унда текширилаётган 
асарнинг 
муайян 
миллат 
ёхуд 
бутун 
башарият 
маънавиятига 
кўрсатган таъсирини ўрганиш диққат марказига чиқарилади. Бунда таҳлил 
қилинаётган асарнинг миллий адабий жараёнда тутган ўрни, унинг 
яратилган замонидаги одамлар ёки текширилаётган давр кишилари 
тафаккурига ўтказган таъсирини аниқлашга устувор аҳамият берилади. Бу 
йўналишда бадиий асарда муайян жамиятдаги қандай ижтимоий ҳодиса ёки 
қонуният қайси образ ёхуд тимсоллар гуруҳи орқали очилганини тадқиқ 
этиш муҳим саналади. Совет замонидан эътиборан то шу кунга қадар ўзбек 
адабиёттанув илмида Кунботиш эстетикасида ҳар доим устувор мақомга эга 
бўлган функционал йўналишдаги таҳлил анча кенг ёйилган ва бу ҳол бир 
қатор 
ижобий 
хусусиятлари 
билан 
биргаликда 
тенденциозлик, 
бирёқламалик, мавзу ва ғояга кўпроқ диққат қаратиб, матннинг бадиий 
жозибасини эътибордан қочириш сингари салбий ҳолатларнинг келиб 
чиқишига ҳам сабаб бўлмоқда.
Функционал таҳлил йўналишидан табиатан соф ижтимоий характерда 
бўлган асарларни текширишда фойдаланиш кўпроқ самара келтиради. 
Чўлпоннинг “Кўнгил”, “Виждон эрки”, “Халқ”, “Бузилган ўлкага”, А. 
Ориповнинг “Ўзбекистон”, “Совға”, Э. Воҳидовнинг “Ўзбегим”, О. 
Матжоннинг “Сўнгги хазина”, Ҳ. Худойбердиеванинг “Шунчаки”, 

---

72 
“Муқаддас аёл”, С. Вафонинг “Оворанинг кўрган-кечирганлари”, И. 
Шомуроднинг “Одамхўр”, “Мағлубият” каби асарларини функционал 
йўналишда таҳлил қилиш уларнинг миллат тафаккур тизимига кўрсатган 
ёки кўрсатиши мумкин бўлган таъсири юзасидан ўзига хос тўхтамларга 
келиш имконини беради.