Бадиий таҳлил асослари

муайян бадиий асарда акс этган шахс, 
воқеа-ҳодиса, хатти-ҳаракат, ҳис-туйғу ва руҳият-кайфиятдан 
иборатдир
. 
Бадиий шакл эса,
муайян бадиий асар моҳиятининг бадиий 
тасвир воситалари орқали эстетик мазмунга эга тарзда ифодаланиш 
йўсинидир
. 
Маданий ҳодиса сифатида ҳар бир бадиий асар асосида руҳий-
маънавий-интеллектуал ибтидо ётади. Маълумки, бундай мавжудликлар кўз 
ёки бошқа сезги мучалари орқали идрок этилмайди. Улар идрок этилиш 
учун, албатта, қандайдир моддий шаклда намоён бўлиб, моддий белгилар 
тизими орасида мавжуд бўладиган кўриниш олиши керак бўлади. Асарнинг 
шакли ва мазмунини белгилаш айни шу чегарада амалга ошади: маънавий-
руҳий-интеллектуал моҳият – мазмун, унинг моддийлашиш йўсини эса 
шаклдир. Образлироқ қилиб бадиий мазмунни замон, шаклни ўша замон 
мавжуд бўладиган эстетик макон дейиш мумкин.
Адабий асарнинг мазмунини унинг моҳияти, шаклини эса шу 
моҳиятнинг намоён бўлиш тарзи сифатида ҳам тушунтириш мумкин. 
Бошқача айтганда, мазмун – ижодкорнинг очун ҳақидаги ўйлари, 
воқелиқдаги бирор ҳодисага фикрий ва ҳиссий муносабати. Шакл эса ана 
шу муносабатнинг ифодаланиш тизими ва йўсинидир. Бундан ҳам жўнроқ 
ифодаланса: мазмун бу – ёзувчининг 
нима
дегани бўлса, шакл унинг 
қандай
деганидир. 
Илмий доираларда бадиий асар шаклининг икки вазифаси бор деб 
қаралади. Биринчиси бадиий бутунликнинг ичида амалга оширилади ва шу 
боис унга шаклнинг 
ички функцияси
дейилади. Иккинчисини асардан 
ташқарида унинг ўқирманларга кўрсатган таъсирида намоён бўлгани 
сабабли 
ташқи функцияси
дейиш мумкин. Бу шаклнинг реципиентга 
таъсирида кўринади. Негаки, айнан шакл бадиий асар эстетик 
жиҳатларининг ташувчиси бўлади. Мазмун ўз ҳолича эстетик маънода гўзал 
ҳам, хунук ҳам бўлолмайди, чунки гўзаллик ёки хунуклик фақат шакл 
даражасида пайдо бўладиган хусусиятлардир. 
Бадиий асар доирасида мазмун мутлақлик хусусиятига эга бўлиб, унга 
нисбатан “нима кераги бор” деб бўлмайди. Борлиқдаги бирламчи реаллик 
ҳодисаси сифатида мазмун эстетик оламда изоҳлаб ўтирилмайдиган, шаксиз 
мавжудлик ҳисобланади. У ҳеч нарсани англатмайдиган мантиқсиз шартли 
фантастик белги ҳам эмас; эстетик мазмун ўйлаб топилмайди, у бадиий 
асарга бирламчи реаллик ҳисобланмиш одамларнинг ижтимоий турмуши 
ёки муаллифнинг тафаккури орқали кириб келади. Шаклда эса, истаганча 
эркин, хаёлий, ақлга сиғмас ва шартли бўлиш имкони бор. Негаки, у ҳамиша 
“нима учун”дир, яъни, биринчи навбатда, мазмунни акс эттириш учун 
мавжуд бўлади. 

---

83 
Юқорида таъкидланганидек, замонавий илм мазмуннинг шаклга 
нисбатан бирламчи эканидан келиб чиқиб иш кўради. Бадиий асарга 
нисбатан бу фақат ижод жараёнининг ўзига татбиқ қилиш мумкин бўлган 
тўхтамдир. Негаки, ижодкор қанчалик ноаниқ эсада, ҳар ҳолда мавжуд 
бўлган, айнан мавжудлиги сабаб уни безовта қилган мазмунга муносиб 
шакл излайди, асло олдиндан тайёрланган бадиий шаклга муайян мазмунни 
солиб, бунинг тескарисини қилмайди. Яъниким, айнан мазмуннинг ўзига 
хослиги муайян шаклни тайин этади ва изоҳлайди, аксинча эмас. Қизиғи 
шундаки, бу қарашни ҳам ёлғиз универсал ҳақиқат деб бўлмайди. Негаки, 
айни бир мазмун, дейлик ҳазрат Амир Темур тўғрисида ижодкорнинг истаги 
ва истеъдод йўналишига қараб наср, шеърият, драма шаклида, ҳатто, 
уларнинг ҳар биридаги қандайдир ички жанрий кўринишларда асар яратиш 
мумкин. “Қуръони Карим”нинг “Қамар” сураси 49- оятида: “