Бадиий таҳлил асослари

Артефакт
. Постмодерн эстетикада муҳим ўрин тутувчи ушбу тушунча 
лотинча 
artefactum
қўшма сўзидан олинган бўлиб, 
arte
— сунъий, 
factus
— 
ясалган маъноларини англатиб, табиий шароитда юзага келиши ё мутлақо 
мумкин бўлмаган ёки даргумон бўлган ҳодиса, кечим, нарсани англатади. 
Оддий англамда артефакт – одам фаолиятининг натижасида кутилмаганда 
юзага 
келиб 
қолган 
оралиқ 
яратиқ. 
Замонавий 
эстетика 
ва 
санъатшуносликда бу атама бугунги арт-амалиётчи ёхуд арт-лойиҳачилар 
фаолиятининг маҳсули бўлиб, тур ва жанрлар ҳақидаги анъанавий 
қарашларга сиғмайдиган тасодифий эстетик яратиқларни англатади. 
Артефакт замонавий инсон фаолиятининг турли соҳаларида ўзаро бир-
биридан фарқли маъноларда қўлланилади. Жумладан, маданиятшуносликда 
сунъий тарзда яратилган қандайдир ижтимоий-маданий ахборот, ҳаётий-
маънавий қадрият, мулоқот воситаси; маданиятнинг моддий, маънавий, 

---

293 
одамлараро муносабат сингари уч асосий тармоғидан бирига тегишли 
бўлган нарсани англатади. Адабиёт ва санъат соҳасида эса кутилмаганда 
юзага келиб қолган ва муайян жисмоний хусусиятлардан ташқари, рамзлик, 
белгилик мазмунига эга ҳар қандай объектни билдиради. Бизни 
артефактнинг айни шу жиҳати қизиқтиради. Рус адибаси Т. Саломатина 
“Одессамнинг тили” асарида “
Эндиликда бел кўтарган ақлли эркакни 
кўриш артефактдир
”
1
,-дейди. Буни ўзбекчада: “Эндиликда бел кўтарган 
ақлли эркакни кўриш мумкин бўлмайдиган ишдир” тарзида ифодалаш 
мумкин. Демак, санъат ва адабиётда артефакт кутилмаганда юзага келиб 
қоладиган ноёб ҳодисани англатади. Постмодернизмда бадиий матндан 
ўқирманнинг мутлақо кутилмаган, муаллифнинг хаёлига ҳам келиши 
мумкин бўлмаган маъно чиқаришга, яъни артефакт юзага келтиришга 
эътибор қаратилади.
Адабиётнинг бирор жанрида яратилган асарнинг адабиёт ёки 
санъатнинг бошқа жанр ва турида қайта яратилиши ҳам артефактга мисол 
бўла олади. Алишер Навоийнинг “Садди Искандарий” достони асосида 
“Искандарнома” пийесаси, унинг асосида шу номдаги спектакл юзага 
келтирилишини ҳам артефакт дейиш мумкин. Айниқса, “Илҳом” театри 
томонидан Навоий қаламига мансуб “Сабъаи сайёр” асарининг “Етти моҳ” 
номи билан, А. Қодирий ҳикояларининг "Оппоқ, оппоқ, қора лайлак" 
тарзида, Навоий, Гёте ва Темур Зулфиқоров асарларининг айрим 
жиҳатларидан фойдаланган ҳолда "Трактирдаги тун" номида яратилган 
спектакллар артефактга яққол мисол бўлади. Тўғри, бу хил асарларда 
тасодифийликдан кўра мақсадлилик етакчилик қилади. 
Постмодерн эстетикада артефактга юксак маънавий ва бадиий 
қимматга эга бўлмаган ҳамда санъатга ноклассик муносабатларга ўтиш 
давридаги санъат ва адабиётда қилинаётган тажрибалар маҳсули тарзида 
қаралади. Бадиият тўғрисидаги анъанавий тушунчалар ёрдамида 
артефактнинг қимматини баҳолаб бўлмайди. Чунки унинг ўзи камдан-кам 
ҳоллардагина бундай қимматга эга бўлади. 
Спектакл давомида бирор актёр томонидан пийеса матнида бўлмаган 
сўзнинг тасодифан ишлатилиши ёки режиссёр кўзда тутмаган имо-ишора, 
хатти-ҳаракат қилиниши ҳам артефакт саналади. Постмодерн назария ва 
амалиётда ҳар қандай адабий матн ёки санъат ҳодисасига дахл қилиш 
орқали ундан муаллиф кўзда тутмаган артефакт маъно чиқариш алоҳида 
рағбатлантирилади. Шу сабабли “Илҳом” театри спектаклларида Навоий, 
Қодирий, Гёте сингари муаллифларнинг хаёлига ҳам келмаган ва, бизнинг 
назаримизча, ўринсиз ва мутлақо нотўғри ҳолатлар бўй кўрсатаверади. 
Артефакт марказида асл субъект, яъни яратувчи эмас, балки объект, 
яъни нарса туради, бетакрорлик ва ноёблик эмас, балки қайтариқ ва 
иккиламчилик етакчи бўлади. Постмодерн артефакт талқин генератори, 
ўтмиш маданиятини интертекстуал идрок этиш омилидир. Артефактни 
1
Соломатина Т. Ю. Мой одесский язык. –Москва. “Художественная литература”, 2011. С. 25. 

---

294 
ўтмиш ва бугунги маданият ўртасида тўхтовсиз юриб турган ўзига хос соат 
капгирига ўхшатиш ҳам мумкин. 
Кич
. Постмодерн эстетикада фаол қўлланиладиган бу атама олмонча 
kitsch
— пала-партиш, қўл учида қилинган ва арзонга сотиладиган маҳсулот 
маъносини беради. У – кўпчилик учун шоша-пиша тайёрланган, аммо 
диққатни тортадиган сирти ялтироқ товар. Кич илк бор Олмонияда XIX 
асрнинг иккинчи ярмида амалий санъатга доир бетакрор асарларни саноат 
асосида ишлаб чиқаришга киришиш туфайли юзага келган. Ушбу 
мамлакатда 1860 йилдан эътиборан америкаликлар учун Оврўпонинг юксак 
санъат асарларига ўхшайдиган маданий товарларни оммавий равишда 
тайёрлаш ва кўргазмалар орқали сотиш йўлга қўйилди. Кейинчалик кич 
атамаси ва ҳодисаси адабиёт, мусиқа, театр, архитектура, кинематограф, 
телевидение сингари санъат тармоқларига ҳам ёйилди.
ХХ асрнинг 60-80-йилларидан эътиборан кич оммавий маданиятда кенг 
тарқалган ҳодисага айланди. Ундан, айниқса, сариқ матбуот воситалари, 
кино ва видео сингари техник санъат турларини омма дидига мослаб 
жиҳозлашда кенг қўлланилди. Кич нафақат ҳаваскорлик ва профессионал 
санъат соҳаси, балки халқ санъати тармоқларига ҳам чуқур кириб бориб, 
фолклор кўринишидаги сохта санъат намуналари юзага келишига сабаб 
бўлмоқда. Кичнинг ҳар бир мамлакатда ўз миллий хусусиятига эга 
бўлаётгани бу ҳодисанинг янада кенг ёйилишига сабаб бўляпти. Қизиғи 
шундаки, кўпинча кич маҳсулот тайёрлаган кишилар унинг кич эканини 
хаёлларига ҳам келтирмасликлари мумкин. Жумладан, юртимизда терма ва 
достон айтишнинг кич кўриниши анча кенг ёйилган. Кўпчилик айтимчилар 
оғзаки ижоднинг асл дурдоналарини тўлиқ ўзлаштириб олиш, унга ижодий 
ёндашиш ўрнига ўзлари чала-чулпа ўрганиб олган, аммо ташқи жиҳатлари 
билан достон ёхуд термаларга ўхшаб кетадиган, амалда айни аудиториянинг 
айни дамдаги талабларига мос келадиган “бозорбоп” маҳсулот тақдим 
этадиларки, уларни кичнинг ўзбекча кўринишларидир дейиш мумкин.
Мутахассислар томонидан кичнинг оммавий истеъмол маданияти 
дунёсида анча кенг тарқалган қуйидаги турлари борлиги қайд этилади: 1.