Бадиий таҳлил асослари

бирмарталик
матн яратишга қаратилади. Худди бирмарталик стакан, 
сочиқ, шприц янглиғ санъат асари ҳам бир марта фойдаланишга яроқли 
бўлиши етарли саналади. Олдингидай матннинг асрлар оша яшайдиган 
бўлишига эришиш мақсад қилиб қўйилмайди. Маиший турмушда жуда кўп 
нарсаларни бир марта ишлатишга кўниккан одам санъат асарини ҳам 
шундай истеъмол қилишга кўника боради. Шу тариқа жамиятда мавжуд 
бўлган маънавий-ахлоқий талаблар салмоғи шахс ҳаёти ва қулайлиги 
олдида жуда аҳамиятсиз, ножиддий ва кулгига лойиқ эканига, худди шу 
тўсиқ-тазйиқлардан 
озодликкина 
одамнинг 
тириклигига 
мазмун 
бағишлашига одатланилади.
Постмодерн адабий ижод кўпроқ бадиий нутқдаги сўз ўйинлари 
тизимида намоён бўлади. Мумтоз адабиёт намуналаридан олиниб, ўзининг 
асл маъносига тамомила терс мазмунда қўлланиладиган узинди (цитата)лар 
постмодерн битикларнинг асосий хомашёси саналади. Ё оҳанг ё сюжет ёки 
қандайдир бир лавҳа ёхуд қайсидир фикр кўчирилиши ва олдингисига 
тамомила ёхуд қисман терс маъноларда қўлланилиши орқали кулги 
туғдирилиши, бу кулгининг манбаси истеъмолчилар томонидан тўла 
англашиладиган бўлиши постмодерн битик учун бош мақсад саналади. 
Мавжуд адабий тизимларнинг атай бузилиши, бадиият борасида 
олдиндан шаклланган тушунчавий аппарат, норма ва ўлчамларнинг онгли 
равишда инкор этилиши, бошқача айтганда, ҳеч қандай турғун белгининг 
йўқлиги постмодерн йўналишдаги эстетик яратиқларнинг энг турғун 
белгиси ҳисобланади. Бу ўринда парадоксал мантиққа амал қилинади: ҳеч 
қандай доимий белгига эга эмаслик постмодерн ижоднинг доимий белгиси 
саналади. Постмодернизм азал-азалдан бадииятнинг ўлчови ҳисобланиб 
келган яхлитлик, уйғунлик, тугаллик, гўзаллик сингари тасаввурларни 
барбод этиб, аристотелча-гегелча-кантча мумтоз эстетик ёндашувнинг барча 
асосий қоидаларини инкор қилади. 
Бу ҳол кимларнингдир истаги туфайли эмас, балки очундаги геосиёсий 
вазиятнинг омонатлиги, ижтимоий тузум ва тизимлардаги тинимсиз 
ўзгаришлар, уларга ёндашув ва изоҳларда бир хиллик йўқлиги, маънавий 
улгуларнинг тўхтовсиз алмашавериши, нафақат бугун ва келажак, балки 
ўтмишни изоҳлаш борасида ҳам адоқсиз турфалик борлиги, ижтимоий 

---

274 
ҳаётда таваккал (авантюра)га асосланган тийиқсиз ва башорат қилиб 
бўлмайдиган стихияли жараён ҳукмронлиги янглиғ ҳолатлар воқеликка 
постмодерн муносабатни, у эса ўз навбатида, постмодерн санъат ва 
адабиётни юзага келтиради. 
Ҳозирги кунда кўпчилик одамлар орасида кенг ёйилган воқеликдан 
норозилик кайфияти техник прагматизм билан қўшилиш натижасида 
оммада ҳамма нарсага ишончсизлик, киноя, мазахомуз қараш, аламангиз 
қувноқликни юзага келтирган. Аввалбошдан эрмак ва овунчоқ сифатида 
яратилгани, алоҳида ҳозирликсиз, ақл ва туйғуларни зўрламай туриб ҳам 
бемалол 
томоша 
қилиш 
мумкинлиги 
постмодерн 
асарларнинг 
оммалашувига олиб келади. Ҳеч қандай бадиий ва ахлоқий чекловни тан 
олмаслик оқибатида инсоният томонидан ўтмишда яратилган бутун 
маданиятга бирваракайига постмодерн эстетиканинг объекти ва материали 
тарзида қарала бошланди. Яъни санъат соҳасида ўтмиш маданиятига 
алоҳида қимматга эга дахлсиз эстетик қадрият эмас, балки пародия қилиш 
учун хомашё, исталганча қайта бадиий ишлов берилиши мумкин бўлган 
бирламчи материал сифатида қараш қарор топди. Бадиий яратиқлардан 
муқаддаслик тамғасининг олиб ташланиши постмодерн ёндашувга 
популистик хусусият бахш этади. 
Олдин яратилган матнларга дахл қилиш йўли билан янгилик яратиш 
постмодерн эстетикада ўтмиш адабиётни инкор этиш ёхуд ундан узилиш 
эмас, балки унинг занжирига янги бир ҳалқа қўшиш тарзида изоҳланади. 
Яратилаётган постмодерн битиклар ва мумтоз асарларнинг янгича 
талқинлари уларнинг трансмаданий универсал бадиий-эстетик қимматга 
эгалигига кўра баҳоланади. Янгича бадиий эффект беришга мўлжалланган 
қоришиқлик, классик талаблар ва модернистик ёндашувларнинг постмодерн 
қарашлар билан уйғунлаштириб юборилиши постмодерн поэтиканинг 
асосий белгисидир. Классик уйғунлик (гармония) билан модернистик 
ноуйғунлик (дисгармония) қўшилуви постмодернга хос