Бадиий таҳлил асослари

Шеърнинг фақат қоғозда мавжудлиги, овоз чиқариб 
ўқилмаслиги унинг анъанавий унсурлари бўлмиш қофия, туроқ, бўғин, 
банд, байт, радиф сингари... “рудиментлар”и йўқолиб боришига сабаб 
бўлиши, экспериментлар оҳангдан шаклга – визуал ҳолатга кўчиб 
ўтиши ҳам мумкин
”лигини кўрсатмоқда. Бу фикр постмодерн адабиёт 
белгилари ҳам тилга олингани билан эътиборни тортади. 
Айтиш керакки, модерн шеърда шакл иккиламчи ҳодиса эмас. 
Битикнинг қиммати унинг айнан айни тарзда ёзилганида намоён бўлади. Бу 

---

268 
ҳол ўқирманнинг фикригагина эмас, сезим ва кечинмаларига ҳам ранг-
баранглик бағишлайди.
Фахриёрнинг туйғуни фикрдан, фикрни сўздан, сўзни унинг ўйноқи 
жилваларидан айирмайдиган поэтик истеъдоди синчков ўқирманни ўқиган 
шеърининг чин ижодкорига айлантиради. Чунки у шеърхонга сўз дарёсидан 
балиқ тутиб бермайди, балки унга фикрни англаш ва туйғуни ҳис этишга 
ўргатадиган қармоқни совға қилади. Бу ҳол шеърхоннинг ўзини битик 
устида ишлашга, ифодадаги сирли ва жумбоқли ўринларни кашф қилишга 
ундайди. 
Фахриёр сўз, маъно, оҳанг ва поэтик воситалар билан алоҳида-алоҳида 
ишламайди. Истеъдод қудрати шоирга назмнинг барча унсурларини бирдай 
туйиш, қўллаш ва бирваракайига бадиий эффектга эришиш имконини 
беради. Шоир “шакл симфонияси”ни шундай уйғунлаштирадики, 
ўқирманда бир вақтнинг ўзида товушни кўриш, рангни эшитиш, шаклни 
туйиш, барчасидан баравар лаззатланиш имконияти пайдо бўлади. 
Фахриёрнинг на сўзлашув ва на илмий тилда қайта ифодалаш мумкин 
бўлган шеърларида ўзбекча фикрнинг қиличдай ўткирлиги-ю, ўзбек 
тилининг ифода имконияти чексиз экани намоён бўлади. Айни чоғда, 
ахборотлар замонида давридан ортдан қолмасликка интилаётган 
замондошимиз руҳиятининг аниқ чизгилари ҳам берилади.
Одам 
тафаккурининг 
юксалиши, 
одатда, 
унинг 
туйғулари 
нозиклашишини ҳам тақозо қилади. Акс ҳолда, тафаккур ва туйғу 
номутаносиблиги кишини маънавий таназзулга олиб келиши мумкин. 
Бугунги одам ҳеч қачон фақат бахтли онлардан иборат ҳаёт 
кечиролмаслигини теран англаб бораётир. Зеро, яшаш янгидан-янги 
гуноҳлар қилиш ва шу сабаб мабдадан борган сари узоқлашишга 
маҳкумликдир. Демак, одамга мунг доимий, қувонч ўткинчи йўлдошдир. 
Айни шу ҳолат юзага келган шароитда модерн изланишларга эҳтиёж пайдо 
бўлади. Синчиклаб қараган киши Фахриёрнинг битганларида ана шу 
доимий мунг ифодасини кўради. Унинг шеърларида ҳамишалик мунг 
исканжасидаги инсоннинг мураккаб ва инжа руҳий ҳолатлари маҳорат 
билан кўрсатилади. 
Кўринадики, модерн адабий яратиқларда мавжуд анъаналарга амал 
қилмаслик, воқелик, одамлар ва уларнинг руҳий ҳолату кайфиятларини 
аслида боридай эмас, балки санъаткорга туюлгани ва кўринганидай 
тасвирлаш сингари жиҳатлар етакчилик қилади. Таҳлил кечимида ушбу 
ҳолатлар кўзда тутилгандагина эстетик самарага эришилиши мумкин 
бўлади.

---

269 
ПОСТМОДЕРН АСАРЛАРГА ЁНДАШУВ ЙЎСИНЛАРИ 
Кейинги йилларда, умуман, ўзбек миллий тафаккури, хусусан, адабиёт 
ҳамда санъатида кўп тўхталинаётган, қатор баҳсу мунозараларга сабаб 
бўлаётган постмодернизм ҳодисаси ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолган бир 
таркиб ва бир босқичли ҳодиса бўлмай, тараққиётнинг анчагина мураккаб 
ва ўзига хос босқичларидан ўтган илмий, фалсафий ва эстетик йўналишдир. 
Тегишли илмий манбаларни ўрганиш кўрсатадики, “постмодернизм” 
атамаси илк бор Биринчи жаҳон уруши бораётган 1917 йилда Р. Ранвицнинг 
“Европа маданияти таназзули” китобида фалсафа ва санъатда модернизмдан 
кейин юзага келган янгиликларни, яъни “янги”дан кейинги янгиликларни 
англатувчи атама тарзида ишлатилган. 1934 йилда адабиётшунос Ф.де Онис 
“Испан ва лотинамерикаси поэзияси антологияси” асарида бу истилоҳ 
модернизмга зид бўлган тушунча тарзида қўлланди. Машҳур жамиятшунос 
олим А. Тойнби ўзининг 1947 йилда битилган “Тарихни ўрганиш” китобида 
постмодернизмга културологик ва ижтимоий маъно ҳам юклаб, маданият ва 
санъат ҳодисаларини изоҳлаш борасида Кунботишнинг якка ҳукмронлиги 
тугагани, оламдаги ўзгача тарзи тафаккур ҳам муайян салмоқ касб эта 
бошлаганини англатадиган тушунча сифатида ишлатди. ХХ асрнинг 70-
йилларида америкалик теолог X. Кокс Лотин Америкасида дин 
муаммоларига бағишланган илмий ишларида "постмодерн теология" 
атамасини қўллаб, унга диний маъно ҳам юклади. “Постмодернизм” атамаси 
Ч. Женкснинг “Постмодерн меъморчилик тили” китобидан кейин жуда кенг 
ёйилди. Муаллиф асарида анчадан буён турли маъноларда қўлланиб 
келинаётган бу атамага тамомила ўзгача мазмун юклайди. У постмодернизм 
меъморчилик тарихида янги давр бошланганидан далолат эканини, 
эндиликда архитектура соҳасида олдинги усуллардан фойдаланиш, ўрни 
келса, аввалгилардан нусха кўчириш, илгаридан мавжуд биноларга жузъий 
ўзгаришлар билан янгича қиёфа бериш ҳам ижодкорлик тарзида қабул 
қилинаверишини қайд этади. Муаллиф бундай ёндашув нафақат 
меъморчилик, балки замонавий санъатнинг бошқа турларига ҳам хос 
эканини таъкидлайди. Шу тариқа, ўтган асрнинг 70-йилларидан эътиборан 
“постмодернизм” атамаси меъморчилик, санъат ва адабиётдаги янги 
тамойилларни англатиш учун қўлланиладиган бўлди. Лиотарнинг 
«Постмодерн ҳолат: билим ҳақида маъруза» китоби босилиб чиққан 1979 
йилдан бошлаб, бу атама фалсафий маънода ҳам ишлатиладиган бўлди. 
Бадиий ҳодиса сифатида АҚШда олдин меъморчилик, ҳайкалтарошлик, 
тасвирий санъат сингари визуал санъат турлари ҳамда амалиёт билан санъат 
қоришиб кетган дизайн, видеоклип каби санъат турларида бўй кўрсатган 
постмодернизм тез орада адабиёт, мусиқа ва фалсафага ҳам ўтиб, 
қитъалараро кўламдаги глобал эстетик ҳодисага айланди. Постмодернизм 
очун миқёсида қадриятлар тизими тубдан ўзгаргани, жаҳон кўламида 
модернизмда бўлган