|
Mashrabtiñ’ o’miri
Babarahim Mulla vali balası yoki laqapı boyınsha Babarahim Mashrab (1640 yamasa 1653 yamasa 1657-jıl, Namangan - 1711-yil Balx) - ózbek shoiri va oyshılı, tasavvuf adabiyotining jetik kórinetuǵındasi. Mullo Bazar Oxund qolında oqıǵan. 1665-jılda Qasqarga Ofoq Xo'ja huzuriga barıp bilimin jáne de tereńlestiredi. 1673-jıldan baslap omiriniń aqırıǵa shekem qalandarlarcha turmıs keshiredi. Balx hákimi Mahmudbiy qatag'on tárepinen 1711-jıl dorga osiladi.
Mashrab atı XvIII XIXasrlarda dúzilgen bildiriw hám sufizmiy baǵdardaǵı dóretpelerde yadlaw etiledi (mısalı, Bade Samarqandiyning „Muzokir ul-as'hob“ida). Biraq olarda shayır turmısı hám dóretiwshilik iskerligi haqqında keltirilgen maǵlıwmatlar asa kem. Mashrabning qaldırǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyrasları jóninde de anıq maǵlıwmat beretuǵın derek joq. Onıń óz dóretpelerin toplap, devon yoki qandayda bir kompleks dúzgenligi málim emes. Tek „Toplamı Mashrab“, „Sayılı Mashrab“, „Eshoni Mashrab“, „Hazrati shoh Mashrab“ atları astında xalıq arasında qo'lyozma hám toshbosma formasında tarqalǵan qıssalardagina (olardıń kim tárepinen hám qashan dúzilgenligi belgisiz) shayırdıń turmıs jolı hám dóretiwshilik iskerligi málim tártip hám izbe-izlikte aytıladı, sol processda dóretpelerinen úlgiler de keltiriledi. Qıssalar keyinirek ózgertiw hám ońlawlarǵa dus kelgen, túrli toqımalar, jańa-jańa ráwiyat, nakdlar, hádiyse hám kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińimon taxtalar menen toldırila barılǵan. Nátiyjede qıssalarda tariyxıy Mashrab jáne onıń social hám dóretiwshilik iskerligi xalıq oyda sawlelendiriwindegi toqıma Mashrab hám de ol haqqındaǵı hádiyse-ráwiyatlar menen ıylewib ketken. Sonday bolsada, Mashrab haqqındaǵı qıssalar shayır turmıs jolin salıstırǵanda tolıq hám basqıshpa-basqısh aytıwshı, sonıń menen birge, jaratqan shıǵarmalarınıń kóplegen bólegin ózinde jámlewshi kórkem ádebiyatqa baylanıslı -tariyxıy derek retinde ilimiy áhmiyetke iye boladı.
Tómendegi dóretpelerde de Mashrab haqqında ayırım maǵlıwmatlar ushraydı :
„Bildiriwt ul-áwliye“ (Majzub Namangoniy),
„Bildiriwi qalandaron“ (Is'hoq Baǵıstoniy),
„Muzakkiri as'hob“ (Maleho Samarqandiy),
„Muntaxab ut-tavorix“ (Hakimxon Tóre),
„Ansob us-salotin“ (Mırza Alım ).
Mashrab haqqında jetilisken oyda sawlelendiriw payda etiwshi derek -„Qıssası Mashrab“dir (basqa atlari „Shoh Mashrab“, „Sayılı Mashrab). Onıń kóplegen qo'lyozma hám toshbosma nusqaları bar.
Babarahim Mashrab qashan tuwılǵanı boyınsha ilimpazlar arasında hár-qıylı pikirler bar. Mashrab otadan jas saǵır qaladı, shańaraqtıń materiallıq qıyınshılıqları jáne de artadı. Anası sabaq yigirib tirishilik ótkeredi. Mashrab dinge sıyınıw tiykarları hám filosofiyadan jaqsı xabarlı bolǵan So'fi Eshon Mulla Bazar Oxund (xo'ja Ubaydullo) qolında diniy tálim aladı, so'fiy jol menentlar boyınsha bilimin asıradı, forsiy tilni o'rganadi.
Shama menen, 1665-jıllarda Mulla Bazar Oxund tavsiyasiga kóre, sol zamande úlken abırayǵa iye bolǵan iri dinge sıyınıw ǵayratkeri qasqarlik Shınlıqqa barar jolullo Ofoq Xo'ja eshon huzuriga baradı. Shayır kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyraslarındaǵı diniy mazmun hám sufizmiy jónelis ruwxındaǵı qosıqlardıń kópshilik bólegi Ofoq Xo'ja dárgayında jáne onıń úgit-násiyatlaw saboqlari tásirinde jaratılǵan. Ofoq Xo'ja jeke páziylet-pazıyletlerin maqtaw etiwshi, onı „pir-ol baslıq“ dep tán alıwshı báyit-qosıqtıń bir qatarılar sáwlelengen bolǵan ǵázzel hám besmúyeshlikler de („Koshki“, „O'zum“ radifli ǵázzeller, „Qalmadı“ radifli besmúyeshlik) sol muridlik jılları jemisi bolıp tabıladı.
Mashrab shama menen 1672-1673-jıllarda Ofoq Xo'ja dargohini tark etedi. Qıssalarda jazilıwına qaraǵanda, buǵan Mashrabning piri dárgayındaǵı kánizeklerdiń birine ko'ngil qoyǵanı, jaxsı kórip-sevilgani sebep bolǵan. Biraq Mashrabning salmaqli fizikalıq jazalanıp quvilishi jayinde pir menen murid ortasında saldamlı ideologik qarama-qarsılıqlar bolǵan dep atalsa, haqıyqatqa muwapıq boladı.
Mashrab piri dárgayınan ketgenen keyin, derlik 40 jıllıq omirin turaqlı saparda, túrli úlkelikte dárbedarlıqta ótkeredi. Qo'nimsiz turmısqa yuzlangan shayır, tiykarınan, dóretiwshilik jumıs menen shuǵıllanadı. Ápiwayı xalıqtıń jarlı turmısı, zulm-ol sitam astındaǵı oh-ol nalası shayır kewilin larzaga saladı („Dili tig'i sitamdin para bo'lg'on xalqni ko'rdum“…).
Mashrab shıǵarmalarınıń kópshiligi tereń social jóneliske iye bolıp, sol dáwir turmısı, jámiyettegi waqıya-qubılıslar menen bekkem baylanıslı. Atap aytqanda, ol birpara ruxaniylardıń girdikarları hám hıylekerliklerin fosh etedi, jatıpisher múlk iyeleri hám bilimsiz hámeldarlardıń zorlıqshılıq xızmetlerin sın pikir etedi. Mashrabning bul tur dóretpeleri qoldan qolǵa, awızdan awızǵa ótip, tez tarqalǵan. Tap sol sebepli de Mashrabning qandayda bir awıl yamasa qalaǵa keliwi izsiz qalmaǵan, ádil jarlı xalıq onı quwanısh -kewillishilik hám qızıǵıwshılıq menen qarsı alǵan. Shayır qo'nimsiz ómiriniń sońǵı adresi Balxda da hákim siyasiy gruppa hám dinge berilgen shayıq -mullalar Mashrabni jisman joytıw payiga túsediler. Sol terisshi gruppalardıń rásmiy pátiwası va Mahmudbiy qatag'onning hukmi menen dorga osiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
