Baburdin’ o’mir joli Baburdin’ do’retiwshilikke kiriwi ha’m do’retiwshiligi

Mashrab poeziyasınıń ideologik oy-pikirleri

Babarahim Mashrabning lirikasida arnawlı toplam formasında tártip berilmegen. Onıń miyrasları bizge " Qıssası Mashrab" larning kóplegen nusqaları arqalı jetip kelgen. Ol Rindiy, Umam, Mahdiy, Tiri hám Mashrab laqapları menen qosıqlar jazǵan. Mashrab tahallusining mánisleri hár túrlı anıqlama bernip kelingen. Usılardan ekewi haqıyqatqa jaqın keledi. Olar bir-biriniń mazmunın toltırıw ushın da xızmet etedi.
Mashrab maslak, maslakdosh degen mánislerdi ańlatadı. " Qıssası Mashrab" de da soǵan jaqın anıqlama bernedi: " Hár kisi manga rafiq bolsa qadaǵan anga rafoqat qilurman. Xar qazanǵa tussem qaynaydurman, aning ushın otim Mashrab qo'ydum" sonday eken, Kimki manga dos bolsa, qadaǵan da oǵan dosdirman. Bul jerde de ideologik joldıń birligi, maslakdoshlik haqqında pikir bildirilayapti.
Tahallusni taǵı " llohly sharobdan nesiybeli" degen mániste de túsindirme beriw múmkin, ilohiy ıshqı menen oshno júrek, álbette, insanlardı jaqsı islik srai jetekleydi. Olardıń tuwrı jol tabıwında baslıq -rahnomolik etedi. Babarahim Mashrab dóretpelerin eki-ózbek hám parsı -tájik tilinde jaratqan. Shayır dóretpeleri haqqında uzaq jıllar tartıs-tartıslı pikirler aytıp kelindi. Biraq, sońǵı jıllarda onıń qosıqları mánisi siyasattan kelip shıǵıp emes, bálki obiektiv anglay baslay atırmız. Sebebi Mashrabning dóretiwshi retinde túp túsi poeziyaında bolıp tabıladı. Ol so'fiy shayır bolıp tabıladı. Onıń poeziyaia tiykarında sufizmiy ideyalar talqini turadı.
Al sufizmning ózi ne? Sufizm - bul insan ózin tanıw arqalı Allanı tanıw hám súyiw ilmi bolıp tabıladı. Ol " Insannıń ishki álemi, yaǵnıy batılın izertlew etiwshi ilmdir". Insan omiri izbe-izliligi eki keri polyus jaqsı islik hám jawızlıq gúresinen ibarat. Sufizm táliymatınıń mánisi adamzatqa óz gewdesinde ámeldegi nafsoniy umtılıwlardı fosh etiw, olardı jeńiw jolların kórsetiw, ruwxındaǵı ilohiy pazıyletlerdi oyatıw, taraqqiy taptırıwdan ibarat esaplanadi. Sebebi insannıń jasawdan bas maqseti ilohiylashish, túp mániske jetiwish bolıp tabıladı. Bunıń jolı bolsa bir. Ózin jeńiw ózinden ótiw hám ózine jetiwish bolıp tabıladı. Buǵan baylanıslı " Nasoyimul muhabbat" de keltirilgen Boyazif Bistomiyning juwmaǵı
Ibratlı bolıp tabıladı: "... Boyazid dediki, Alla taoloni tús ko'rdum, so'rdumki, bar ilaya, jol sanga ne sort'dur? Dedimki, o'zungdin o'ttung, yeting".
Mashrb qosıqlaytidagi tiykarǵı ideyalardan biri de áne sol insandı ózine teńitishdan ibarat esaplanadi. Uko'p jurtlar aylanıp, adamlardıń jasaw tarsi, tábiyaatın gúzetip, barlıq fojealariga, tınıshsızlanıwlarına sebep olardıń nafsi degen juwmaqqa keldi. hám ibrat retinde, ózi anglagan dúnya mánisi boyınsha qıyallarinidan zamanlasların agoh etiw maqsetinde qalandarlik jolin tańlaydı.
Qalandariylik jolı ádebiyattanıw iliminde jetilisken aytılǵan emes.
Biraq ayırım dereklerde, ayırım ilimiy izertlewlerde birpara chizgilar mánisin yorituvchi oy-pikirler aytılǵan

Navaiy dóretpeleri sózliginde bul istiloh tómendegishe anıqlama bernedi: " Qalandar - dúnyanıń hámme bardı - keldilerinen waz keship, qańǵıb juretuǵın darvesh; sayıltabiat kisi, biyparq". Bul túsindirme istilohning mánisin bólekan oydinlashtirsada, tolıq oyda sawlelendiriw bere almaydı. Z
Qalandariylik boyınsha ádebiyattanıw iliminde túrli tartıs tartıslar bar.
Birpara ilimpazlar ol XIII-XIv asirde qáliplesken deyiwse, ayırımları, atap aytqanda, Fitrat Yassaviylikdan keyin XII-XIII ásirlerde payda bolǵan deydi.
Qalandariylikning ayriqshalıǵın anıqlama beriw boyınsha da oqımıslılardıń bir- birin to'lg'azuvchi túrli qarawları bar. Atap aytqanda, " Haft kulzum" de: " Qalandar pútkil rásmiy usınıslardan, pútkil belgilengenlerden azat bolǵan, hár túrli diniy ámel hám ádetlerden ayrilgan, pútkil materiallıq, turmıslıq baylanıslardı tark etken, sıyınıw hám ádetlerdiń hámmesin buzg'uvchi kisiniń atıdir" deydi.
Abdurahmon Jomiyning " Nafahotul - uns" shıǵarmasında bolsa " qalandarlar diniy sıyınıwlardıń haqılı bolǵan bólimlerinigina ótew etediler.. .. Malomatiylar diniy sıyınıwlardı atqarıw etediler, biraq atqarıw etkenlerin xalqdan jasıradılar. Qalandar bolsa, tuwrıdan-tuwrı diniy sıyınıwlardı hám dilar. Qalandar bolsa, tuwrınan ádetlerdi buzadılar", dep bahalanadı.
" Báhári Alam" de tómendegi báyit keltiriledi:
Butoral qalandar sárdar ba qadaǵan namon. Ki base boyshań didam rahu suwreti qudayǵa iseniwshiyon.

Mazmunı : Taqvo jolı oǵırı uzaq eken, maǵan qalandariylik jolin kórsetiń.
Eger qalandarlar aktiviayatini kuzatsak, olar haqqında aytılǵan pikirlerdi ulıwmalastırsak, olardıń jolında bir neshe jol menentlarga tán ayrıqshalıqlar birgelikte sáwlelengenligin kóremiz. Atap aytqanda, olardıń turmıs ádetlerinde yassaviylikka tán Jahriylikni malomatiylikning ayırım belgilerin, naǵısbandiylikka ulıwmadunyalıq, gumanistik ideyalar proporcionallıǵın da gúzetemiz. XOS
Qalandarlarning ayriqsha júriw-turıwı, etika hám kiyinishi odobl bolǵan, olar ámel etiwi, ámel e'tishi kerek shártleri bar. Ózbekstan RFA Beruniy atındaǵı Shida 9175 nomeri astında saqlanıp atırǵan sufizmga tiyisli qo'lyozma quramına " Qollanbası qalandariy" da kiritilgen. Ol jaǵdayda qalandarlik hám olar ámel etiwi kerek shártleri haqqında qısqasha maǵlıwmat berilgen. Ásirese peyil atvoridan qáliplesiwi kerek bolǵan faqr túsinigi halda bólek toqtalinadi. belgisi aytıp kórsetiledi: " Jol menent ulamaları faqming Onıń 3 zárúrli belgisi aytıp úsh nıshanası : quyash sıyaqlı shápáátli, jawın sıyaqlı saqawatlı, jer sıyaqlı tavozeli bolıw dep aytqanlar"
Quraq kiyim kiyiw hám parq mártebein iyelew jol menentda zárúrli esaplanǵan.
Qalandarlarning Dárwishlerdiń kiyimi, quloh, qamar, hasa, kachkul, sepoya, qoyıw, súyengish qoyıw, postın kiyiw sıyaqlı arnawlı kiyinish ádepleri bolǵan. Bulardıń hár birewiniń ramziy mazmunt hám qatań juwapkerligi bolǵan. Qollanbada, ásirese, mazmunı hám qatań darveshlarning bas kiyimi esaplanǵan qulohga keń túsindirme berilgen. Onıń neg zárúrli mánisi retinde tómendegiler kórsetilgen: " hám bilginki, qulohning tórtew xanasi bar. 1. Sháriyat xanasi. 2. Jol menent xanasi. 3. Bilim xanasi. 4. Haqıyqat xanasi. hám taǵı mınada, qulohning tórt tarki bar. 1. Náps tarki. 2. Xalıq tarki. 3. Dúnya tarki. 4. Aqıret tarki..
Ekenin aytıw kerek qalandarlik menen tilenshilik bekkem baylanıslı. Qollanbada tilenshiliktiń úsh túri kórsetiledi hám anıqlama berb beriledi: " eger tilenshilik neshe qıylı dep so'rasalar, úsh qıylı dep juwap ber: 1. Shoh tilenshilik. 2. Ayır tilenshilik. 3. Xar tilenshilik.... Barlıq k'rsatmalar, maǵlıwmatlardan keyin qollanba sońǵında qalandariylik jol menentining mánisi ulıwmalastırılıp beriledi: " Ey darvesh, qalandarlik jol menenti
Mınada, haqıyqat jolında ikkilanmasin hám adamlarǵa paydasız sóylemasin. hám taǵı nasin hám o kachkulini kóterip júriw odobi mınada, áwele, tap úyine kelguniga shekem dáretlik hám ruwzador bolsın. hám jolda patsha -átirapǵa kóz tastap nomahramga názer solmasin. hám tilin ótirik sóylewden asrasin, pirigabeodoblik etgisin, mútájlerge reyim qilsin hám hámme aǵzaların pák tutsinki, Xudoning kutbi Xoja Bahoul Aqsha vaddin qaddasallohu ruhahu sonday etkenler hám da sonday buyırǵanlar".
Jetik ádebiyatshı qánige Fitrat qalandariylik jol menentiga tiyisli kóp derekler menen tanıwǵan. Turmısda ózi guwası bolǵan jaǵdaylardı eslagan. Olardıń hámmesin ulıwmalastırıp, tómendegi juwmaqlardı aytǵan : " Qalandar lik musulman sufizmining shoፄ basi bolıp tabıladı. Bumaslak biziń úlkemizde keyin kúngacha dawam etdi. Ózbekstan qalalarından hár birewiniń sırtında " qalandarxona" Atlı gózzal bog'cha xoliga keltirilgen bir jay bar edi. qalandarlar sonda turar mezgilly, bólekan musof edi. Bular bólekan mezgiliy, bólekan musofir, yersiz, jeke menshikleri bolmaǵan kisilerden ibarat bolıp, tiykarǵı kásipleri tilenshilik edi. háptede eki márte tilenshilikke shıǵıp, qala hám bazarlardı sheńberr edi. Ózlerine arnawlı qalandariy quylari bar edi. aralarınan eń jaqsı dawıslisi sol namalarda Yassaviy, Mashrab sıyaqlı shayırlardıń qosıqların o'qur hám basqaları onıń dabıltini qayarib turar edi. Aralarında bir basshıalri bolıp, munga " baba" derlar. Tilenshilik sıyaqlında tóplanǵan pulni sol babaları terar hám sonnan olardı támiyin etip turar sol si edi".
Joqarıda dereklerden keltirilgen pikirler bizge qalandariylikning mazmun mánisin ańǵarıwımızǵa járdem beredi. Olardıń sırtqı túsi, sırlı álemi haqqında oyda sawlelendiriw oyatadı.
Eski ádebiyatda ayırım dóretiwshiler qalandarlikning maqseti hám mánisin yorituvchi shıǵarmalar da jaratılıwman. Atap aytqanda, Mashrab da onıń adamgershilikli ideyaların oydinlashtiruvchi, anıqlama berb beretuǵın ǵázzeller jazǵan. Onıń " Qalandar bol, qalandar bo'l" radifli ǵázzeli sonday dóretpelerden biri bolıp tabıladı. Bul dóretpe da qalandarlikning, da Mashrab ijodining ózek mánisin ańǵarıwımızǵa tiykar boladı. Bunda lirik qaharman solikka túp maqsetke jetiw, ruhan azat
Bolıw jolin kórsetip beredi. Jıldamlıq fonty buyımlardan jeńimpaz kel alıw hám máńgilikke ılayıq bolıw ájayıpınan saboq beredi:
Riyozatsiz bo'lay desang, tanim ozod yuray desang, Jahonni sayr etay desang, qalandarbo'l, qalandar bo'l.
Razolat kuyduray desang, zalolat o'lduray desang,
Hammasin supuray desang, qalandar bo'l, qalandar bo'l. Bu taqvodin kechay desangi xonaqohdin gochay desang, Haqiqatni ochay desang, qalandar bo'l, qalandar bo'l...

Paydalanilg’an adebiyatlar

1. 
   V.Zohidov. Bobirning faoliyati va ilmiy-adabiy merosi haqida. Kitobda: Bobir. Bobirnoma. -T.:1960;
   
2. 
   Azimdjanova S. Indiyskiy divan Babura. T.: Fan, 1966.
   
3. 
   X.Nazarova."Boburnoma" tilining sintaktik qurilishi. Dokt. diss. — T.: 1980;
   
4. 
   Muhsin Zokiriy, Boborahim Mashrab, T., 1966; Abdugʻafurov A., Erk va ezgulik kuychilari, T., 1979.
   
5. 
   M.Zokirov. Mashrab. -T.: 1967;
   
6. 
   Fitrat. „Mashrab“. „Tanlangan asarlar“. 2-jild. – T.: Maʼnaviyat, 2000.