dengiz suvida ko‘p miqdorda kislorod (o'rtacha 4-5 sm3/l), nisbatan
kam roq C 0 2 va ju d a oz m iqdorda H 2S uchraydi. D engiz suvida
organizm larning yashashi uchun yetarli darajada kislorod boMadi.
Shuni
ham aytish lozimki, bakteriyalar va quyi suv o 'tlari anaerob
m u h itd a (erk in kislorod b o 'lm a g a n ) h am u c h ra y d i. D engiz
havzalarida suv m assasini aralashishi suv oqim i, sham ol va qishki
sovish hisobiga bo'ladi. Suv massasini yetarli darajada aralashmasligi
natijasida anom al gaz rejimi hosil bo'ladi. Bunga m isol qilib botiq
turidagi dengizlarni olish m um kin.
Q ora dengizni yuqori qismi
(100-200 m etrgacha) kislorodga to 'yingan b o 'lib , 200 m etrdan
dengiz tubigacha esa N 2S ga to'yingan suv qatlam i yotadi. U
Y erda sh o 'rlik 35% ni tashkil qiladi. D engizga c h u ch u k suvlarni
quyi lishi hisobiga 200 m etr chuqurlikkacha suvni sho'rligi 15-
20% gach a kam ayadi. Suv yuzidagi «yengil» suv «og'ir» suv bilan
qo'shilm aydi. V odorod sulfidi keskin qaytarilish m uhitini tashkil
qiladi, bu organik m oddalarni к о 'milib qolishi u c h u n va tem ir
sulfidini hosil bo'lishig a yaxshi sharoit yaratadi.
Bu m u hit suv
tubidagi organizm larni (bentos) to'liq nobud bo'lishiga olib keladi.
C 0 2 ning m iqdori okeanni ch uq u r qism iga tushib borgan
sari oshib borishi hisobiga anom al gaz rejimi hosil b o 'ladi. Erigan
C 0 2 ning m iqdorini oshishiga dengiz suvining haroratining pastligi
va chuqurlikda bosim ning ko'pligi ta ’sir etadi. 4000-5000 m etr
ch u q u rlik d a C 0 2 ning k o 'p b o 'lish i k arb o n at c h o 'k in d ila rn i
cho'km asligiga olib keladi.
Suv havzalarining chuqurligi ch o 'k in d ilarn i g ranulom etrik
turlarini
taqsim lanishiga, kolloid va iom io-biogen kom ponentlam i
va bentoslarni xarakteriga va rivojlanishiga ta ’sir etadi. B o'laklarni
suv h a v z a la rid a k a tta -k ic h ik lig ig a q a ra b s a ra la n is h i suvni
to 'lq in lan ish ig a va oqim larga bog'liq. T o 'lq in lan ish suvning ustki
q is m id a b o 'lib , c h u q u rlik k a tu s h g a n sari p a sa y ib b o ra d i.
B o 'lak larn in g taq sim lan ish i natijasida suv hav zasid a m a ’lum
hudu dlan ish vujudga keladi. Yirik bo'lakli ch o 'k in d ila r q irg'oqqa
yaqin jo y da to 'p lan sa , m ayda b o'lak lar esa q irg 'o q d an uzoqda —
katta chuqurlikda ch o 'k m ag a tushadi.
Suv h av zalarid a gil c h iz ig 'i m avjuddir. U n in g o 'r n i suv
havzasining katta - kichikligiga bog'liq. C h un ki c h o 'k m a lam i
291
chayqaltirib turuvchi to ‘lqinlarning balandligi suv havzasining
sathini yuzasiga to 'g 'ri proporsionaldir. O chiq shelfli dengiz va
okeanlarda il chizig'i 200 m etr chuqurlikda bo'lsa,
kontinent ichida
joylashgan dengizlarda u kam roq chuqurlikda bo'ladi. M asalan u
Q ora dengizda u 30 m etr chuqurlikda o 'tad i.
N orm al s h o 'r suvli dengizlarning u n ch a katta b o 'lm ag an
chuqurligida quyidagi autigen minerallar cho'km aga tushadi: kalsit,
arogonit, tem im i gidrooksidlari, fosfatlar, glaukonit va boshqalar.
50 m etrdan k o 'p b o'lm agan chuqurlikda kalsit va alum iniy, tem ir
va m arganeslarni gidrooksidlaridan tashkil topgan oolitlar hosil
b o 'la d i. S helfni c h u q u r q ism larid a (100-200 m )
fosfatli va
glaukonitli ch o 'k in d ilar ch o 'k m ag a tushadi. K arbonatlar katta
chuqurlikda u m um an hosil bo'lm aydi.
Chuqurlik yorug'likni, suvni va gaz rejimi orqali bentoslami
rivojlanishiga va tarqalishiga ta ’sir ko'rsatadi. Suv havzasining qirg'oq
oldi zonasi (200 metigacha) organizm lam i yashashi uchun qulaydir.
Masalan: yashil-ko'k suv o'simliklari suv havzalarini sayoz qismida,
50 metrdan ko'p bo'lm agan joylarda yashaydi. Qizil vodorosllar 100
m etr chuqurlikkacha tushishi mumkin. Plankton organizm lar qir
g'oqqa bo'linmagan bo'lib, suv havzasining yuqori qismida rivojlanadi.
Suv o q im i c h o 'k in d i va o rg a n iz m la m i suv h a v z a sid a
tarqalishiga m a ’lum d araja d a o 'z g a rtirish kiritadi. M asalan ,
G olfstrim iliq oqim i issiqlikda yashovchi biocenozlarni yuqori
kengliklarga oqizib keladi. Suv o q im la r
ayrim h o llard a suv
havzasining tubiga tushgan c h o 'k m a larn i yuvib ketadi.
D engizda ch o'kindi yiqiladigan hududlar. O kean va dengizlar
ch o 'k in d i yig'ilish sharoitiga va cho 'k ind ilarn i hosil turiga qarab
to 'rt hududga boMish m um kin:
a) litoral hudud qirg'oq oldida joylashgan;
b) nerit hududi suv havzasini shelf qism ida joylashgan;
d) batial hudud k on tinen tal qiyalikka to 'g 'ri keladi;
e) bissal hudud okean tubini o 'z ichiga oladi.
Dengiz yotqiziqlarini fatsiyalarga ajratish ularni hosil bo'lish
chuqurligiga asoslangan.
Fatsiyalar dengiz hududlariga muvofiq to 'rt guruhga bo'linadi:
litoral, nerit, batial va abissal.
292
