B. T. Toshmuhamedov

T am g‘alar 
keyinchalik to 'p la n g a n ch o 'k in d ilar tagida yoki 
qo'shilib qolgan qum yoki gil qatlam larining yuzasida yog'ib o 'tg an
d o 'l yoki y o m g 'irla rn in g tik ch ek k a la ri k o 'ta rilib d u m a lo q
chu qu rcha ko'rinishidagi izlari saqlanib qoladi. Sudralib yuruvchi 
jonivorlarning (m ollyuska yoki chuvalchanglarning) izlari ham
tushib qoladi, bu izlar oyoq izlari yoki ariqchalar shaklida bo'ladi. 
B a’zan toshtuz (galit) va boshqa m inerallarning kristallari erib 
ketgandan keyin paydo b o 'lg an b o 'sh liq lar saqlanib qoladi. Bu 
bo'shliqlarning shakliga qarab, erib ketgan m ineralni aniqlash 
m um kin.
S e m e n t c h o 'k i n d i j i n s l a r n i n g y ir i k r o q d o n a l a r i n i
birlashtiruvchi m ayin donali yoki a m o rf m assaga sem ent deb 
yuritiladi. S em entlar turiga va paydo bo'lishiga qarab sinflarga 
bo 'lin ad i. Bu to 'g 'rid a to 'x ta b o 'tm ay m iz. F aq at ikkita asosiy 
gu ruhni, y a ’ni ch o 'k in d i ch o 'k k an vaqtda hosil b o 'lgan sem entni 
va jin s hosil b o 'lg a n d a n keyin o 's h a jin sd a oqib y u rad ig an
eritm alardagi tuzlarning c h o 'k ish id a n hosil b o 'lg an sem entni 
eslatib o 'tish kerak. Sem ent va jins do n alarinin g bir-biriga nisbati 
va sh un ing d ek d o n alarn in g se m e n td a jo y lan ish i tek stu ran in g
m uhim belgisi hisoblanadi.
Sem ent tarkibiga ko'ra, gilli, qum li, ohakli, tem irli, kremniyli 
b o 'ladi va hokazo.
K o 'p c h ilik jin slarn in g n o m i se m e n tn in g tarkibiga qarab 
qo'yiladi (m asalan, ohakli yoki tem irli qum toshlar). C h o 'k in d i 
jin s la r n in g q a ttiq lig i, y a ’ni z ic h lig i s e m e n tn in g ta rk ib ig a , 
donachalari ning katta-kichikligiga bog'liq bo'ladi.
G ‘ovaklik. 
C h o 'k in d i to g ' jinslaridagi g'ovaklik ju d a katta 
am aliy aham iyatga egadir (neft geologiyasida, gidrogeologiyada 
va m uhandislik geologiyasida) va ju d a m u h im tashqi belgilardan 
biri hisoblanadi.
G 'ovaklik bir necha xil om illarga bog'liqdir. Bularga jins 
tashkil qiluvchi d on achalarning kattaligi, sem entning m iqdori va 
zichligi (ayniqsa q u m -to sh lar u ch u n ) va jinsning ayrim qism i va
301

---

uni tashkil qilgan zarrachalarining aylanuvchi eritm alarda yuvilishi 
(o haktoshlar, d o lo m itlar va boshqalarda) m uhim aham iyatga 
egadir. G 'o v a k lik darajasiga qarab quyidagi jinslarga ajratish 
m um kin:
a) zich jin slar — g'ovaklari oddiy, ko'zga ko'rinm aydi;
b) m ayda g'ovakli jinslar — g'ovaklari m ayda-m ayda ko'rinadi;
d) yirik g'ovakli jinslar — g'ovaklari 0,5-2,5 m m ;
e) ilm a-teshik (kavernoz) kovak jin slar (k o 'p in ch a ohaktosh- 
larda va dolom itlarda k o 'p uchraydi) — k atta kovaklari m urakkab 
bo'shliqqa o'xshaydi. U lar erib ketgan chig'an o q larn i va boshqa 
organizm qoldiqlarini, sh u ning d ek jin sn in g ayrim qism larida 
saqlanib qolgan bo'shliqlarni eslatadi. Jinsning hajm birligi, uning 
g'ovaklik darajasiga bog'liqdir.
Rangi. 
C ho'kindi jinslarning rangli va turli rang-barang bo'lib, 
oqdan tim qoragacha o'zgaradi. Jinslarning rangi ularni aniqlashda 
m uhim belgi b o 'lib hisoblanadi. Jinslarning rangi quyidagilarga:
1) jin sn i hosil qilgan m ineralning rangiga; 2) jinsdagi siyrak 
aralashm alarning va sem entning rangiga; 3) ko'pincha jinsni tashkil 
etuvchi mineral donachalam i o 'rab olgan juda yupqa parda rangiga 
bog'liqdir.
Oq va och ranglar odatda cho'kindi jinslarni tashkil etgan asosiy 
minerallar (kvars, kaltsit, dolom it, kaolinit va boshqalar) dan kelib 
chiqadi. Bu esa jinsning m a’lum darajada tozaligidan dalolat beradi.
T o 'q -k u lran g va qora ranglar k o 'p in ch a ko 'm irsim on bo'yoq 
m oddalar, b a ’zan m arganes va tem ir birikm alari aralashm asidan 
kelib chiqadi. Ba’zan qora jin slarn in g rangi m ineral tarkibiy 
qism ining rangiga bog'liq (m asalan, k o'm ir, qum ). Qizil va pushti 
ranglar, odatda jinsda tem ir oksidi aralashgan bo'lishiga bog'liq. 
Bunday ranglar odatda issiq iqlim sharoitida nurash natijasida 
yuzaga kelishidan darak beradi. Yashil rang tem irning ikki valentli 
o k sid i, g la u k o n it, b a ’zan x lo rit, m a la x it va b o sh q a yash il 
m inerallarning borligidan darak beradi. Sariq va q o 'n g 'ir ranglar 
jin sd a lim onit m inerali borligini ko'rsatadi.
S un’iy yorug'lik va nam likjinsning tusini o'zgartiradi. Shuning 
u c h u n h am jin s n in g ra n g in i k u n d u z ku ni a n iq la s h k erak. 
O 'rganilayotgan jinsning nam ligini h am m a vaqt aniq ko'rsatish
302

---

yoki nam ligida qanday, qurigan vaqtda qanday rangda bo'lishini 
ko'rsatish kerak.
K o 'p in ch a jinslarning rangini aniqlash uch u n q o 'sh im c h a
belgilarni qo'llash kerak. M asalan, yashil-kulrang, lim ondek sariq, 
shishadek ko'k, jigarrang, q o 'n g 'ir, go 'sh tsim o n qizil, havorang 
va hakozo. Shuning bilan bir vaqtda asosiy rangini ikkinchi o'rin g a 
qo'yish kerak.
M asalan, go'shtsim on qizil qum tosh, buning m a ’nosi qum tosh 
qizil b o'lib, g o'sh td ek tusda degan so'zdir.
Jinslarning rangini u c h ta s o 'z bilan (m asalan, k o 'k im tir- 
yashil-kulrang deb) belgilash to 'g 'ri em as, bunday ta ’rif to 'liq
tu s h u n c h a b e rm a y d i va k o 'p in c h a o 'q u v c h in i a d a s h tira d i. 
R an g larn ing tasviri k o 'p b o 'lm a slig i, lekin y etarli d a ra ja d a
m ukam m al aniq b o 'lishi kerak, chunki bu narsalar keyinchalik 
juda m uhim aham iyatga ega bo 'lishi m um kin.