B. T. Toshmuhamedov

Gryauvyakkalar 
qoram tir, yash il-q o‘n g ‘ir va yashil-kulrang 
jin slar boMib, o d atd a zich sem entlangan. Bu jin slar o ‘ta asos 
jin s la r n in g b o ‘la k la rid a n ib o ra t. S e m e n tn in g ta rk ib i ju d a
m aydalangan plegoklaz va rangdor m inerallardan iborat.
Alevritlar va alevrolitlar. 
P sam m itlar guruhi va pelitlar bilan 
bir qancha oraliq jinslar — alevrit va alevrolitlar orqali bogMangandir. 
Alevritlarga lyoss (so f tu pro q), lyossim on qum oq tu proq, b a ’zi 
bir xil qumli tuproq, qum oq tuproqlar va boshqa qumgilli jinslarni 
k o ‘rsatish m um kin. Bu jin slarn in g ham m asi b o ‘sh o q ch o ch iq
b o 'lad i. Alevritlarga nisbatan alevrolitlar sem entlangan b o ‘ladi. 
U larga «changsim on» yoki «alevrit» (d iam etri 0,1-0,01 m m ) 
donalaridan iborat b o ‘lgan m ayin donali va m exanik tarkibiga 
ko‘ra qum va gil d o n ach alarinin g aralashm asidan iborat boMgan 
alevrolitlarni ko‘rsatish m um kin.
Gilli to g ‘ jinslari (pelitlar). 
Fizik m aydalanish va kimyoviy 
parchalanish jarayo n id a to g ‘ jinslari va m inerallarning 0,01 mm
d a n h am k ic h ik z a rra la rg a m a y d a la n ib k e tis h i n a tija s id a
kolloidlardan yuzaga keladigan va pelitlar deb ataladigan jud a katta 
jin slar guruhi hosil boMadi.
Pelitlar o 'zlarin in g bir q ato r asosiy xususiyatlariga ko‘ra siniq 
boMakli jinslardan ham asl kimyoviy ch o 'k in d ilard an ham keskin 
farq qiladi.
Pelitlarning xossalari eritm ada ju d a m ayin 1-200 milli m ikron 
a tro fid a boM adigan k o llo id z a rra c h a la rg a bogMiq. B u n d ay
zarrachalar c h o ‘km aydi. S o ‘ssizlashgan eritm alar to ‘g ‘risida ham
shunday deb aytish m um kin.
U m um an, bir eritm adagi bir xil m oddada zarrachalarning 
elektr zaryadi bir xil boMadi. C h o ‘kindilarning hosil boMishi uchun 
kolloid va suspenziyalashgan zarrachalar elektr zaryadini yo‘qotib, 
b irm u n c h a yirik d o n a h o sil q ilib , b ir-b irig a y o p ish a o lish
xususiyatini kasb etishi kerak. B unday h o d isa kolloid eritm a 
zarrachalarining elektr zaryadlari qaram a-qarshi boMgan boshqa 
eritm a bilan uchrashganda kuzatilishi mum kin. M asalan, daryodan 
dengizga tem ir oksidli eritm a yoki gilli m oddalarning suspenziyasi
307

---

oqib kelayotgan bo'lsa va ular dengiz suvida erigan natriy xlorid 
bilan uchrashsa dengiz tubiga ch o 'ka boshlaydi, ya’ni kaogulatsiya 
sodir bo'ladi.
Bir-biriga yopishgan va ch o 'k ib tushgan kolloid zarrachalar, 
asosan gilli (pelit) jinslarni hosil qiladi. Gilli jinslar orasida qoldiq 
gillar va keltirilgan yoki asl gillar bo'ladi.