B. T. Toshmuhamedov

Kimyoviy va organogen y o ‘l bilan hosil boMgan jinslar. 
Turli 
kimyoviy jarayonlar, hayvonot va o'sim lik dunyosining hayot 
faoliyati natijasida, shuningdek organizm larning to 'p lan ib qolishi 
natijasida suvli sharoitda va b a ’zan quruqlikda turli tu m an jinslar 
hosil bo'ladi. Bu ikkala katta guruh talaygina oraliq jinslar vositasida 
bir-biri bilan bogMangan bo'lib, ularning qanday paydo bo'lganligini 
ham m a vaqt to 'g 'ri aniqlab bo'lm aydi. Ularning kimyoviy tarkibiga 
qarab aniqlash ancha qulaydir. Shunga ko'ra, ularning orasida 
quyidagi jins guruhlarini: karbonatli, kremniyli, sulfatli va galoidli, 
temirli, fosforli jinslar va kaustobioitlam i ko'rsatish m um kin.
Karbonatli jinslar
K arbonatli jinslar orasida ham organik va kimyoviy yo'I bilan 
hosil bo'lgan ohaktoshlar eng k o 'p tarqalgandir. U lar qay yo'l 
bilan paydo bo 'lganidan q a t’i nazar, kalsitdan tuzilgan bo'ladi. 
O haktoshlardagi gil aralashm asi ko'paysa ular m ergelga, qum
ko'paysa qum li ohaktoshga va ohakli qum ga aylanadi. Shuning 
uchun ham ohaktoshlarni sinashda N C I kislotasidan foydalanish 
lozim . O h ak to sh kuchsiz N C I ning b ir to m c h isid a n q attiq
qaynaydi; shuning bilan birga uning yuzasida, mergellardagi kabi 
kir dog' qolm aydi. Strukturasiga qarab ohaktoshlar yirik donali, 
o 'rta c h a , m ayda va har xil donali ohaktoshlarga, afanit (zich), 
tuproqsim on, oolitli boMadi. O haktoshlar kelib chiqishiga qarab 
o rg an ik va kim yoviy b o 'la d i. O rganiklari (o rg a n iz m la rn in g
chig'anoq va boshqa skelet qoldiqlaridan paydo bo'lgan) va fitogen 
(suv o'sim liklaridan paydo bo'lgan) ohaktoshlarga b o'lin adi.
O rgan ogen oh ak tosh lar. 
O rganogen o h a k to sh la r o d a td a
s e m e n tla sh g a n a n c h a q a ttiq jin s la r b o 'lib kavakli va h a tto
g'alvirsim on turlari ham uchraydi. U larning organik y o 'l bilan 
paydo bo'lganligiga hech qanday shubha tug'ilm aydi. Bu jinslar 
k o 'zga yaqqol tash lan ib tu rad ig an m oluskalar c h ig 'a n o g 'i va 
hayvonlar skeletlaridan yoki bo 'lm asa suv o'sim liklari qoldiqlari 
va ohak tuzlaridan tashkil topgan bo'ladi. C hig'anoq bo'laklaridan
310

---

tashkil topgan o haktoshlar organogen o h ak toshlar deb yuritiladi. 
O rg ano gen o h ak to sh larn in g tasnifi qaysi g uru h o rg anizm lari 
skeleti jins tashkil qiladigan bo'lsa, o 'sh a organizm ning nom i bilan 
no m lan ad i. Shunga ko‘ra, m arjonli, braxiopodali, m shankali, 
gastropodali, seletsipopodali, krinoidli, fuzulinali, num ulitli va 
boshqa ohaktoshlarga ajratiladi. M ollyuskalar yoki gastropodalar 
ch ig ‘an o g ‘i yaxshi saqlangan ohaktoshlar ch ig 'ano q li ohaktoshlar 
deyiladi.
O haktoshlarning oi^anik yo‘l bilan paydo b o ‘lganligini ham m a 
v aq t m a k ro s k o p ik a n iq la b b o ‘lm a y d i. K o 'p c h ilik o rg a n ik
o h ak to shlar zich afanit jin slar k o 'rin ish id a b o 'lad i. B a’zan jins 
tashkil qiluvchi organizm qoldiqlarini ju d a m ayda bo'lish ig a, 
k o 'p ch ilik vaqtlarda esa ohaktoshlarning ikkinchi m arta qayta 
kristallanishiga bog'liq bo'ladi.
Q ayta kristallanish qancha kuchli b o 'lsa o haktoshni tashkil 
qilgan ch ig 'a n o q lar va boshqa skelet qoldiqlari sh u n ch alik k o 'p
yem irilib butunlay yo'qolib ham ketadi. B undan ham kuchliroq 
kristallanishga d u c h o r b o 'lg an o h ak to sh larn i n im ad an paydo 
b o 'lg a n in i k o 'p in c h a m ikroskop o stid a h am an iq lash qiyin. 
B akteriyalar hayot faoliyati natijasida biokim yoviy usulda hosil 
bo'lgan ohaktoshlar mayda kalsit donalaridan iborat b o'lib, ularda 
hech qanday organik strukturalar ko'rinm aydi. D ryunt o h ak to sh ­
lar deb ataluvchi bunday ohaktoshlar kimyoviy usulda hosil bo'lgan 
oh ak tosh larg a o 'ta d ig a n oraliq jin slar hisoblanadi. U m u m an , 
k o 'p chilik o h ak toshlar ham organik, ham kim yoviy yo'l bilan 
hosil bo'lgan. Yoziladigan b o 'r bunga aniq misol bo'la oladi. Bunda 
chig'anoqlar (asosan plankton oiganizm larining chig'anoqlari) 60— 
70% ni tashkil qiladi, qolgan 30—40% ni esa ju d a m ayda donali 
kukunsim on kaltsit hosil qiladi, bu kalsit ehtim ol kim yoviy yo'l 
bilan paydo bo'lgan.