B. T. Toshmuhamedov

1-qism. YER HAQIDA
UM UM IY M A’LUMOTLAR
1.1. Geologiya fanining predmeti, vazifalari,
bo‘limlari va izlanish usullari
Geologiya fani grekchadan olingan b o ‘lib, geo — Yer, logos
— o ‘rganish degan m a’noni anglatadi, ya’ni geologiya Yer haqidagi 
fandir.
Geologiya yer tarkibini, tuzulishini, rivojlanishini va unda 
bo‘ladigan jarayonlarni o ‘rganadi. Hozirgi zamon geologiyasi Yer 
po ‘stining paydo boMishi, uni tashkil etgan minerallarni, tog‘ 
jinslarini, foydali qazilmalarni hamda Yerda hayotning paydo 
bo‘lishini o ‘rganadi. Bulardan tashqari Yer yuzidagi endogen va 
ekzogen jarayonlarni va daryo, dengiz va okeanlarni, ko‘l va 
muzliklarni geologik ishlarini o ‘rganadi. Yer bir nechta qobiqdan 
iborat: ichki va tashqi yadro, quyi va yuqori mantiya va Yer 
po'sti; ular bir-birlaridan turli fizik xususiyatlari bilan farq qiladilar. 
Bulardan tashqari Yer yuzasida atmosfera, gidrosfera, biosferalar 
mavjud.
Atmosfera
A tm osfera havo qobig‘i b o ‘lib, geosferaning eng tashqi 
qobig‘idir. Uning Yer yuziga yaqin bo ‘lgan tarkibida 80% ga yaqin 
azot, 19% ga yaqin kislorod va 1% ga yaqin gazlar — karbonat 
kislotalar, suv b ug‘i, argon, neon, geliy va boshqalar bor. 
Atmosferaning quyi chegarasini aniqlash mumkin. Atmosfera va 
gidrosferaning ustki qismi ana shunday chegaradir. Atmosferani 
3 ta konsentrik qobiqqa: traposfera, stratosfera va ionosferaga 
bo'lish mumkin. Traposfera atmosfera massasining 70-75% tashkil 
etadi. Uning o ‘rtacha balandligi 10 km. H ar yuz metr balandllikda
5

---

harorat 0,60 ga pasayib boradi. Ekvatorda traposferaning eng 
yuqori chegarasida harorat — 80°C, o ‘rtacha — 55°C.
Stratosfera traposferaning ustida 80 km baiandlikkacha 
joylashgan. Bu ikki qobiq o'rtasida qalinligi 1,2 km bo‘lgan sub 
stratosfera deb ataladigan oraliq qatlam bor. 40 km balandlikdan 
yuqorida harorat ko‘tarilib boradi va 70 km.ga yetganda o ‘rtacha 
+35°C bo‘ladi. lonosfera 80 km dan yuqorida joylashgan. U yerda 
havoning zichligi juda kam. Hayot belgilaridan deyarli nishona 
yo‘q.
Atmosfera yoki Yerning havo qobig‘i deganda «qattiq» Yerni 
o ‘rab olgan va u bilan birga aylanadigan gaz m uhiti tushuniladi.
Yerning geografik qobig‘ida yuz beradigan fizik, kimyoviy va 
biologik ja ra y o n lar uchun asosiy energiya m anbayi, y a ’ni 
Quyoshdan tarqaladigan elektromagnit nurlar Yer sirtiga atmosfera 
orqali o‘tadi. Atmosfera rentgen va gamma -nurlar (qisqa to ‘lqinli 
nurlar)ni yutib, biosferani zararli ta ’sirlardan saqlaydi. Atmosferada 
karbonat angidrid va suv bug‘lari bo‘lgani uchun Quyosh nurlanishi 
energiyasining 48% Yer sirtiga yetib keladi. Atmosferada bug‘, 
tomchi va muz kristallari ko‘rinishida (1,3-1,5). 1016 kg suv bor. 
Atmosfera bo‘lmaganda Yer sirtining yillik o ‘rtacha harorati — 
23°C bo‘lar edi (aslida bu harorati 14, 8°C ga teng).
lonosfera
Stratosfera
Troposfera