B. T. Toshmuhamedov

Temirli jinslar. 
Tem irli jin sla r xalq xo 'jalig ida ju d a katta 
aham iyatga egadir. Qazib olinadigan k o 'p ch ilik tem ir m a ’danlari 
hosil bo'lishlariga k o 'ra ch o 'k in d i jinslarga kiradi. U lar kimyoviy 
tarkibiga ko 'ra quyidagi to 'rt guruhga bo 'linadi:
1) tem ir oksidlari;
2) tem ir karbonatlari;
3) tem ir sulfidlari va sulfatlari;
4) tem ir silikatlari.
tem ir oksidli jinslardan diam etri 0,2-1,5 m m li oolitli tem ir 
m a ’dani (lim onit) ko'proq aham iyatga egadir. U larda marganets 
m a’dani (psilomelan) bilan to'yingan bo'laklar tez-tez uchrab turadi.
M inerallarda qanday tashqi aniqlash belgilari bo'lsa, bunda 
ham shunday belgilar bordir. Bu m a ’danlar dengiz yoki chuchuk 
suvdan tem ir gidroksidlarining cho'kishi natijasida hosil bo'ladi.
K arbonatlar guruhining tarkibiga siderit kiradi. Siderit gil va 
m ergellar orasida va b a’zan kichik qatlam va linzalar shaklida 
uchraydi.
Fosforitlar. 
Kalsiyli fosforit angidridiga boy bo'lgan cho'kindi 
jinslar 
fosforitlar 
deb ataladi. U larda P20 5 m iqdori 12% dan 40% 
gacha bo'ladi va u yuqori dispersli apatit m inerali guruhi tarkibiga 
kiradi.
Fosfatli m inerallar jinslarda konkretsiya va sement shaklida 
uchraydi. Ular odatda kvars, glaukonit va boshqa mineral bo'laklarini 
sementlaydi yoki jins butunlay undan tashkil topgan bo'ladi.
Fosforit turlari quyidagilardan iboratdir:
1. Oqiq fosforitlar kattaligi 1 dan 10—15 sm gacha bo'lgan, 
b o 'la k jin s la rd a yoki k a rb o n a tla r d a b ir tek is ta rq a lm a g a n
konkretsiyalardan iboratdir.
2. D o nador fosforitlar.
316

---

K o 'p in c h a fo sfatlan g an c h ig 'a n o g i b o 'lg a n , b o 'la k yoki 
karbonatli jin slar orasida oddiy ko 'z bilan aniqlab bo'lm aydigan, 
kattaligi 1-2 m m li m ayda d o n alard an tashkil topgan bo'ladi.
3. 
Q avatlangan fosforitlar kattaligi 0,05-0,3 mm li ju d a m ayda 
d o n a c h a la rd a n tashkil to p g an d ir. F o sfo ritli k arb o n at fosfatli 
krem niy bilan sem entlangan toza m ayda fosfat oolitlaridan tashkil 
to pgan yaxlit jinsdir. Bunday tu rlard a jin s m assasining 95% i 
fosfatli kalsiydan tashkil topgan bo'ladi. Tabiatda oqiq yoki qatlam
turli dengiz fosforitlari keng tarqalgandir.
O qiqlarining ranglari (g 'u rralari) o ch -sariq d a n qoragacha 
bo'ladi. U larda suyak, fosforitlangan daraxt chirindisi, chig'anoq, 
kremniyli bulut va boshqalar uchraydi.Q atlam fosforitlar ko'pincha 
m ayda do n ad o r — oolitlar, b a ’zan katta do n ad o r — pizolitlar yoki 
bir tekis mayin kristalli strukturalarda bo'ladi. U lar qat-qatlanm agan 
bo'lib, tashqi ko'rinishidan krem niyning m ayda donali, qum toshli, 
bitumli ohaktoshni eslatadi. Janubiy Qozog'istondagi Kichik Qoratau 
tizm asida fosforit qatlam lari to 'g 'ri qatlam lar ko'rinishida yotadi. 
U lar o d atd a tik ajraliqlar b o 'y lab b o 'lak larga b o 'lin ib ketadi. 
Fosforitlar qora yoki kulrang tusda b o 'lib , b a ’zan yuzasida yaltiroq 
payraxa b o 'lad i. F o sfo ritlar qishloq xo 'jalig id a o 'g 'it sifatida 
qo'llaniladi.