B. T. Toshmuhamedov

Sulfat va galoidli jinslar. 
Sulfatli va galoidli jin slarning hosil 
b o 'lish sharoitlari bir-biriga o'xshash bo'lib tarkibi turlichadir. 
Bu jin slar orasida to sh tu z , gips va angidridlar keng tarqalgan.
Toshtuz (galit) jinslarda to 'la donador, kristallangan yoki yaxlit 
quym a k o 'rin ish d a uchraydi. U n in g rangidagi aralash m ala rga 
qarab oq, havorang, pushti, qizil va qora b o'lishi m um kin. T a ’mi 
sh o 'r, suvda oson eriydi, solishtirm a og'irligi 2,1 g /s m 3. Toshtuz 
a n c h a qalin u y u m lar va aralash m alar k o 'rin is h id a uch raydi. 
T oshtuz qavatining qalinligi 10-15 m va u n d an k o 'p bo'ladi.
T o sh tu z aralash g a n jin s la r o d atd a s h o 'r b o 'la d i va u la r 
nurashga uchrag an da jin sn in g yuzasida tuz gardi (sh o 'ri) hosil 
b o 'ladi. K o 'p in c h a qum lar, gil va tuproqlar sh o 'rlan ad i. T oshtuz 
ovqat tayyorlashda ishlatilganligidan osh tuzi deb yuritiladi. G IP S
tab iatd a xuddi to sh tu z singari d o n ad o r kristallangan uyum lar 
ko'rinishida uchraydi. G ips yum shoq, qattiqligi kichik, etalon 
sifatida 2 -o 'rin d ad ir. S olishtirm a og'irligi 2,2-2,4 g /s m 3. Rangi 
aralashm alarning tarkibi va m ikdoriga qarab xilm a-xil. Toza gips 
qordek oq, o ch -k u lran g yoki pushti rangda bo 'lad i. G ips, gil, 
qum tosh va boshqa xil ch o 'k in d i jin slar orasida q atlam m ayda, 
siyrak do nalar yoki ayrim kristallar druzasi (shodasi) shaklida 
h am k o 'p u ch ray d i. G ip s k o 'p in c h a b o 's h liq la rd a — yoriq, 
g'ovaklarda aylanib yuradigan eritm alardan ajralib chiqadi, shunda 
o 'sh a b o 'shliq larnin g devori uning kristallari bilan qoplanadi. 
G ipsning asosiy qism i qatlam lar hosil qiladi.
Angidrid. 
Solishtirm a og'irligi 2,9-3,1 g /sm 3 va qattiqligi 2,5- 
3,0 b o 'lib , u kulrang yoki havorang zich jin sd ir. Bu belgilari 
angidritni boshqa jin slard an ro 'y i-ro st ajratib turadi. A ngidridga 
uning 100-300 m e tr chuqurlikda uchraydi. O d atd a angidritni 
gidratlanish jarayo ni, y a ’ni C a S 0 4 (angidrit) m olekulasiga ikki 
m olekula suv q o'sh ilish i tabiiy sharoitlarda ju d a tez sod ir b o 'lad i,
315

---

natijada gips C a S 0 4 • 2 H 20 hosil b o 'lad i. B unday vaqtlarda 
jinsning hajmi kengayib burm alanadi va g'ijim langan qat-qatli 
tekstura hosil bo'ladi.
A ngidrit ayrim hollarda gips va toshtuz kabi hosil bo'ladi, 
ya’ni sh o 'r suvli qo'ltiq va ko'llarda, ikkinchidan ekzogen sharoitda 
o 'z tarkibidan ikki m olekula suvni y o 'q o tish d an , shuningdek tuz 
hosil qilguvchi maxsus suv havzalarida hosil bo'ladi.