B. T. Toshmuhamedov

krater 
deb 
ataladi. Vezuviyni yarim halqa shaklida o ‘rab turgan k al’dera qol­
diqlari 
sopka 
deb ataladi.
V ulqon otilishi doim o b ir xil intensivlikda yuz berm aydi. 
Deyarli h a r bir vulqon boshqalardan o ‘z faoliyatining xarakteri 
bilan farq qiladi: bundan tashqari, bu faoliyatning kuchayishi va 
pasayishi bosqichlarini kuzatish m um kin.
Yuqoridagi misollardan ko‘rganimizdek, vulqon faoliyatlarining 
ayrim portlashlari o ‘rtasida, b a ’zan b ir n ech a asrlar oMib ketadi.
113

---

V ulqonlar shiddatli otilganlaridan so'ng butunlay o ‘chadi yoki 
ahyon-ahyonda sal tutab turadi: boshqalari esa doim o tutab turadi 
va ahyo n -ah yo nd a tosh va koMlar otiladi, so ‘ngra, ayrim lari ju d a 
jim holda vaqti-vaqti bilan lava chiqarib tu rad i, lekin krater 
otilishlar o ‘rtasida doim harakatda boMgan lava bilan to ‘lgan boMadi.
Vezuviy vulqonini kuzatishlarga qaraganda uning otilishi tutun 
paydo boMishi bilan boshlanishini, b a ’zan un dan oldin yoki u 
b ilan bir vaqtda ozm i - k o ‘pm i sezilarli zilzilalar boMishini 
k o ‘rsatadi. T utun kraterdan tobora balandlashib va kattalashib 
ustun shaklida koMariladi. Ba’zan, tutun ustuni 10 km va undan 
ortiq balandlikka tik koMariladi. T u tunning m ayda zarrachalari 
c h o ‘kib, ko‘p joylarni qalin qatlam qoplaydi.
M agmaning Yer ichidan yuqoriga harakatlanishi ikkita omilga 
bogMiq:
1. M agm ani siqib chiqarish uchun yetadigan gidrostatik b osim.
2. Suyuqlik-gaz hajm ining ortishi.
G reyton hisoblariga ko‘ra 40 km chuqurlikda hosil boMgan 
m agm aning tarkibida 9,4 % gaz boMsa, u Y er yuzasiga yaqinlash- 
ganda hajmi 1155 m arotaba o rtare k an . Bu hajm ning kattalashishi 
asosan Yer yuzasiga 5 km qolganda boshlanar ekan.
Vulqon harakati 3 bosqichdan iborat:
1. Yer ostidan tovushning chiqishi, gaz va chang zarralarining 
otilishi.
2. Portlash kuchining ortib borishi.
3. Lavaning Yer yuzasiga chiqishi.
Lava sekin Yer betiga quyilishi m um kin yoki faw o ra boMib 
otilishi m um kin (300 m balandlikkacha va 30 m diam etrli boMishi 
m um kin).
V ulqonlar krater holatiga qarab 4 xil boMadi:
1. Qadimgi vulqonlar, erroziya natijasida krater um um an yo‘q 
boMib ketgan.
2. Hozirgi so‘ngan vulqonlar.
3. Hozirgi so‘nayotgan vulqonlar.
4. H arakatdagi vulqonlar.
K o‘p yilgi kuzatishlar natijasida vulqonlar lava harakatiga ko‘ra 
ikkita guruhlarga ajratiladi:
114

---

1. Q alqonli vulqonlar.
2. Portlovchi vulqonlar.
Birinchi guruhga — G avayi turkum idagi vulqonlar kiradi. Bu 
turkum vulqonlar — M au n a-L o a, Kilauea va boshqalar (G avayi 
orollari) asosan, o ‘z lavalarining (bazaltli lavalaming) harakatchan- 
ligi va oquvchanligi bilan h am da gaz va bug‘larning k o ‘p ajralib 
chiqm asligi, h aroratin in g 1300°C ligi bilan tavsiflanadi.
Ikkinchi guruhga — S trom boli, E tno-vezuvi, V olkan, Pele 
va Bandaysan turkum idagi vulqonlar kiradi.
Strom boli turkum idagi (S tro m b o li-0 ‘rta dengizdagi vulqon), 
bu vulqon G avayi orollaridagi kabi to ‘lqinlanib, suyuq bazaltli 
lava ch iqaradi, biroq uning Gavayi tipidagi vulqonlardan farqi 
shundaki, bu yerda ju d a ko ‘p gazlar ajralib chiqadi va shunga 
b in oan bom ba va kullar tez-tez otilib turadi.
Vezuviy tu rkum idagi vulqonlarning otilishi shu bilan farq 
qiladiki, ulardan lavada krem nezem ko‘proq va an ch a yopishqoq 
b o ‘lganligidan k o ‘p in c h a kraterd an Y erning c h u q u r joylariga 
boradigan kanalni berkitib q o ‘yadi.
Pele tipidagi (M o n -P e le -taq ir to g‘ vulqoni n o m id an ) vulqon 
lavasining ju d a h am yopishqoqligi bilan farq qiladi.
Bu vulqonlardan chiqadigan gazlar b a ’zan 7000 va undan 
ham ortiq haroratiga ega. G azlar va ko‘llarning atm osfera sikloni 
tezligida to g 1 yon bag'irlari b o ‘ylab tushadigan va o 'z yoMidagi 
h a m m a n a rsa la rn i y em irad ig a n b u n d ay b u lu tla r q izd iru v ch i 
bulutlar deb n om olgan. M artinika orolidagi S en -P er shahrining 
v a y ro n b o 'lis h ig a P ele v u lq o n id a n o tilib c h iq q a n b u n d a y
bu lutlardan biri sabab b o ‘lgan natijada shaharning b u tu n aholisi 
bir n ech a daqiqada halok b o ‘lgan edi.
U y va ko‘chalardan topilgan kishilaming murdalari issiq b o ‘ron 
ta ’sirida kuyib, kiyimlari ju d a yirtilib ketgan edi. Bu b o 'ro n haro ra­
tining qan ch alik yuqori b o ‘lganligini shundan bilish m um kinki, 
ayrim uylardagi stollardan og'izlari egilgan shisha idishlar topilgan.
N ihoyat, lavalari ju d a ham yopishqoq b o ‘lganligidan gaz va 
bug‘lam ing chiqishiga yo‘l q o ‘ymaydigan Bandaysan (Yaponiyadagi 
eng yirik vulqonlardan biri) tipidagi vulqonlar ajraladi. Kuchli otilish 
vaqtida vulqonning ham m asi yemirilib ketadi. V andaysan vulqoni,
115

---

Krakatov, Katmai va boshqa vulqonlarda ana shunday boMgan.
Y uqorida ko'rsatilgan tiplardagi vulqonlar markazli vulqonlar 
deb ataladi, chunki ular m a ’lum bir m arkazdan otilib chiqadi. 
G az va lavalar o ‘rtada joylashgan kraterdan em as, balki an ch a 
uzunlikka ega boMgan yoriqlardan chiq ad ig an yoriq vulqonlar 
markazli vulqonlardan farq qiladi. Qalin m uzliklar oMkasi b o ‘lgan 
Isla n d iy a d a g i v u lq o n la r bu jih a td a n a y n iq sa x a ra k te rlid ir. 
Islandiyada uzunligi 40 km ga boradigan yerlar b o r va ulardan 
oqib chiqadigan lavalarning ko‘p m assalari bu yorliqlarning h a r 
ikkala tom oni b o ‘ylab katta joylarni qoplaydi. K o‘p in ch a yoriqlar 
b o ‘ylab bir qan ch a vulqon konuslari boMadi. Shuning uch u n ham
Islandiyani haqli ravishda m uzlar va o ‘tlar oMkasi deb ataydilar.
Vulqon m ahsulotlari uch xil b o ‘lib, ular qattiq, suyuq va gaz 
h o la tid a boMadi. V u lq o n n in g q a ttiq m a h su lo tla rig a v u lq o n
b o ‘m ba!ari, lapillalar, vulqon qum lari va koMlari kiradi. M ayda 
changlam ing tushgan massalari vulqon kuli deb nom olgan. A ncha 
yirik zarrachalar (bir necha yoki bir necha o ‘n m etr parchalar) 
lapilli yoki rapilli (toshchalar) deb ataladi.
V ulqondan chiqqan kulning m iqdori to ‘g ‘risida Alaskadagi 
K atm ai vulqonining otilishidan boMishi m um kin: bu vulqondan 
otilgan kul qatlam ining qalinligi 4 m dan ortiq boMgan; sham olga 
teskari boMgan tom onida 100 m gacha m asofada kulning qalinligi 
10 sm dan ortiq boMgan. Agar K atm ai vulqonining M oskva 
m arkazida deb ta sa w u r qilsak, bu otilib chiqishning kattaligini 
ko‘z oldim izga keltirgan boMar edik. B utun sh ah ar bir n ech a 
m etr qalinlikdagi kul qatlam i ostida ko'm ilgan boMur edi. Kul 
Sm olensk, G orkiy shaharlariga tushgan boMur edi, Kaluga shahri 
esa 30 sm qalinlikdagi kul qatlam i bilan qoplangan va 60 soat 
davom ida qorongMlikda qolgan boMar edi. D astaw al vulqon kuli 
va qum lari qorga o'x shash g ‘ovaksim on boMadi, keyinchalik 
o ‘zining ogMrligi ta ’siri ostida sekin-asta jichlashadi va so ‘ngra 
vulqon tufi deb ataluvchi zich qatlam ga aylanadi. V ulqon tufida 
qotgan lava parchalari ko‘p m iqdorda boMsa zichlashgan kul bilan 
sim entlangan vulqon brekchiyasi hosil boMadi. K ichik hajm dagi 
(1-3 sm) kraterdan otilib chiqqan qattiq m ahsulot lapilla deb 
n o m lan ad i. K atta hajm dagi boM aklarning q o tish i n atijasid a
116

---

aglom erat qatlam i vujudga keladi. V ulqondan ju d a k o ‘p gazlar 
ajralib chiqishi vaqtida quyuq lava parchalari ham ba’zan bir necha 
yuz m etrlarga otilib chiqadi. Bunda lava bom balari hosil boMadi. 
V ulqon bom balari 5-10 sm d an bir n ech a m etrgacha boMishi 
m um kin. B a’zan krater chetidagi qoyalardan ogMrligi bir nech a 
о Mi tonnaga boradigan katta palaxsalar ajralib, havoga b ir n ech a 
yuz m e tr otilib ketadi, so‘ngra to g ‘ning yon bagMrlariga va uning 
etagiga yum alanib tushadi.
V ulqonning gaz m ahsulotlariga fum arola, solfatara, m afetta 
kiradi. V ulqon o tilish in in g gazsim o n m a h su lo tla rid an ayrim
vulqonlarda ju d a oz boMsada, d astaw al suv bugMarini, s o ‘ngra 
gazlardan vodorod, xlor, azot, uglerod oksidi, b a ’zan k arb o n at 
angidrid, m etan k o ‘p hollarda vodorod xlorid, vodorod sulfid, 
sulfidli gaz, am m iak, am m o n iy xlorid va am m o n iy k arbonatni 
ko‘rsatish m um kin. K o‘pincha gazlam ing bunday ajralib chiqishlari 
fum arola deb yuritiladi (180°C dan yuqori). Sulfidli gazlarning 
ajralib chiqishi sol’fatara (100-180°C gacha) deb ataladi. K arbonat 
angidrit gazlarining ajralib chiqishi vulqon faoliyatlarining so‘nggi 
bosqichlari vaqtida yuz beradi: ularni m afetta (100°C past) deb 
ataydilar.
V ulqonning suyuq m ahsulotlariga lava kiradi. Tarkibidagi 
krem niy oksidining ( S i0 2) m iqdoriga ko‘ra lava n o rdo n, o ‘rta, 
asos tarkibli boMadi. Lavaning kim yoviy tarkibi va gazlarning 
m iqdori uning fizik xususiyatlarini (harakatchanlik, yopishqoqlik) 
xarakterlaydi, u esa vulqon xususiyatini belgilaydi.
V ulqonlardan oqib chiqadigan lava shu bilan farq qiladiki, 
undagi m agm ada bug1 va gazlar boMmaydi, chunki ular yer yuzasiga 
chiqqanda yo‘qoladi. Lavalarning m ineral tarkibi ju d a ham har 
xildir. Asosiy va ultra asosiy lavalar ayniqsa oquvchan boMadi. Juda 
ham quyuq nordon lavalarga Pele vulqonining lavasi m isol boMa 
oladi. Bu lava shunchalik quyuq boMganki, vulqon krateri ustida 
balandligi 300 m keladigan baland m inora (obelisk) hosil qilgan.
V u lq o n la rn i h a lo k a tli to m o n la r id a n ta s h q a r i u n i x alq
x o ‘jaligidagi foydali tom onlari ham bor. M asalan: V ulqon kuli 
hosildor tuproqlarning hosil boMishiga olib keladi, ch u n k i u n d a 
m inerallar k o ‘p va kaliy, fosfor va boshqa elem entlari uchraydi.
117

---

Vulqon hududlari ju d a katta issiqlik m anbaiga ega. Italiya, 
M eksika, Indoneziya, Yangi Zellandiya, AQSH (K oliforniya), 
Y aponiya m am lak atlarid a yirik gidroterm al elektrostansiyalar 
ishlab turibdi. Kamchatkadagi Paujet geoissiqlik stansiyasi bir yilda 
10000 kVt energiya ishlab chiqaradi. Avagin vulqonining, 3-4 
km chuqurlikda joylashgan, o ‘chog‘iga quduq qazish moMjallangan. 
Q uduqlar b o ‘yicha suv haydab, bug' holatida boshqa quduqlar 
orqali energiya olish moM jallangan. A garda vulqon o ‘c h o g ‘i 
energiyasini 10% ni ishlata olinsa 200 yil davom ida 1 m ln kVt 
issiqlik olish m um kin.
Etno vulqoni bug1 va gazlar bilan birga atm osferaga bir kunda 
9 kg platina, 240 kg oltin, 420000 t oltingugurt chiqaradi.
Lava tarkibida m a’danli m inerallar oz b o ‘ladi, lekin gohida 
juda ko'p foydali minerallar boMadi. Yaponiyadagi Iosan vulqonida 
2 0 0 0 1 oltingugurt, Lako vulqoni tarkibida m agnetit, gem atit, apatit 
boMgan 70000 t lava chiqqan, Italiyadagi M onte-A m iat vulqoni 
harakati natijasida dunyoda eng katta sim ob koni hosil boMgan.