B. T. Toshmuhamedov

porfiritlar 
deb nom lanadi. M asalan, andezit-porfirit.
Tomir jinslar
T o m ir (dayka) jinslar o d atda katta intruziv tanalar bilan birga 
u c h ra y d ila r va ta rk ib i u la rn ik ig a o ‘x shash b o ‘ladi. B u n d ay
o ‘xshashlik ikki xil b o ‘ladi. Bu o ‘xshashlik, birinchidan, to ‘la 
b o ‘lib, to m ir jinslarning m ineral tarkibi intruziv jinslarning o ‘zi 
b o ‘lib, faqatgina strukturasi b o sh q ac h aro q b o ‘lishi m um kin. 
Bunday tom ir jinslar parchalanm agan b o ‘ladi. M asalan, granitlarga 
to m ir jinslardan m ikrogranitlar va g ran it-p orfirlar to ‘g ‘ri keladi. 
Ikkinchi tur o ‘xshashlik tarkibida rangsiz m inerallar va boshqa 
hollarda esa rangdor m inerallar ortiqcha bo‘lishligidan iborat. Aplit, 
pegm atitlar va lam profirlar kiradi.
124

---

M agm atik to g 1 jinslari qanday hosil bo'Iganiga qarab intruziv 
(chuqurdagi) va effuziv (quyilgan) guruhlarga boMinadi. S h unga 
k o ‘ra, ularning joylanish shakllari ham tu rlich a boMadi.
Intruziv to g ‘ jinslari
Intruziv to g ‘ jinslari Yer q o big'ining q a ’rida paydo boMib, 
keyingi to g ‘ hosil qilish harakatlari, c h u q u r yem irilish va yuvilish 
ja ra y o n la ri n atijasid a ta m o m ila Y er yuzasiga ch iq ib o c h ilib
qoladilar.
Intruziv to g ‘ jinslarining jo ylan ish shakllarini yoki Y er qobi- 
gMdagi m agm a jin slar ishg‘ol qilgan b o ‘shliq shakllarini o ‘rganish 
qiyin m u am m o boMib, u ikki xil sharoitga bogMiq boMadi. M agm a 
bosim i kam boMgan joylarda sust holatda qatlam lar orasini egallashi 
m u m kin (fakolitlarga qarang)! B oshqa hollarda esa qatlam larn i 
koMarib, surib yoki eritib b o ‘shliqlam i egallab oladi.
M ag m a kuchli tektonik harak atlar sodir boMadigan jo y lard a- 
gina litosferaning ustki qism larigacha koMarilib chiqadi. In truziv 
to g ‘ jin slarin ing joylanish shakllari yon atrofdagi tog' jin slarig a 
(ch o 'k in d i yoki m etam orflashgan) tog' jinslariga nisbatan m oslan- 
gan va m oslanm agan holatda boMadi.
M oslangan intruziv shakllar orasida keng ta rq a ’gani intruziv 
uyum (yoki sill) bo'lib, u qatlam shaklida boMib, h am m a to m o n g a 
ingichkalanib kirib borib yo'qolishi m um kin. B undan tashq ari, 
m oslangan intruziv shakllarga lakkolitlar (yum aloq buxanka nonga 
yoki qo'ziqo rin sim on), lopolitlar (tarelkasim on shakl) va fakolitlar 
kiradi. F akolitlar burm alarning egar (bukilgan yuqori) qism idagi 
qatlam larning bir-biridan ajragan bo'shliq qism ini egallaydi. F ako­
litla r k o 'p in c h a guru h-g uru h b o 'lib uchraydi va u n d a m agm aning 
p astdan olib keluvchi kanali boMmaydi.
Intruziv uyum lar sodda tuzilgan b o'lib, b o 'sh qatlam lar orasiga 
kirib boradi va b irin -k etin alm ashinuvchi ch o 'k in d i va m agm a 
jin s la r q a tla m in i h o sil q ilad i. U la rn in g q alin lig i b ir n e c h a
san tim etrd a n 300 m gacha va uzunligi 100 km va u n d an k o 'p g a