B. T. Toshmuhamedov

Yer osti suvlarining geologik ishi
Y er ostida, to g' jin slarin in g b o 'sh liq va darzliklari orasida 
uchraydigan suvlar yer osti suvlaridir. B unday suvlar yer qatlam lari 
orasida ju d a k o 'p tarqalgan va bu suvlar xalq xo'jaligini rivojlan- 
tirishda, aholini, shahar ham da qishloqlarni suv bilan ta ’m inlashda, 
gidrotexnika va sanoat inshootlari qurilishlarida; sug'orish ishlarini 
takom illashtirishda; kurort va sanatoriy ishlari va boshqa sohalarda 
katta rol o'ynaydi.
Yer osti suvlarining geologik ishi g 'o y at katta, ular yer q a t­
lam lari orasidagi m in erallarn i, turli jin slarn i eritadi, ularning 
tarkibini o'zgartiradi va g 'o rla r hosil qiladi.
251

---

Yer osti suvlarining paydo bo'lishi, tarqalishi, harakati, m iqdor 
va sifat o 'z g a rish i b ilan m axsus fan — gid ro g eo lo g iy a fani 
sh u g 'u lla n a d i. G e o lo g iy an in g bu k u rsid a yer osti suv larini 
yem iruvchi va barpo etuvchi agent sifatida qarab chiqam iz.
M a’lum ki, yog‘inlarning bir qismi yer yuzasida yig‘ilib, den- 
gizga oqib ketsa, ikkinchi qismi bug‘lanib yana atm osferaga, 
uchinchi qismi yer ostiga singib ketadi.
Q adim zam onlarda atmosfera yog‘inlarini uch teng qismga 
bo‘-lib, uning bir qismi quruqlikka, ikkinchi qismi havoga, uchinchi 
qismi dengizga oqib ketadi deb faraz qilinar edi.
Keyingi (XIX) asrlarda m ukam m al tekshirishlar natijasida 
a tm o sfe ra y o g ‘in la rin in g 70% i d en g izg a q u y ilish i,. 25% i 
bug‘lanib, 5% i yer ostiga singib ketishi aniqlangan.
Bu uch xil k o ‘rinishdagi suvning aylanm a harakati quruqlik- 
da bir xil m iqdorda va bir xil tezlikda boMmaydi.
Yer osti suvlarining paydo boMishi. Yer osti suvlari yogMnlar- 
ning Yer po'stidagi qum va toshlar orasiga qism an sizib oMishi, 
y a’ni infiltratsiya yoMi bilan hosil boMadi. Yer osti suvlari suv 
bugMarining sovib quyuqlashuvi, ya’ni kondentsatsiya vositasi bilan 
ham paydo boMadi. Bu vaqtda yer ichiga sizib oMib borgan suv 
bugMari sovuq haroratga duch kelib, quyuqlashadi va suvga aylanadi. 
Bug1 suvga aylanayotganda o ‘zidan issiqlik chiqaradi kondensatsiya 
jarayoni sovuq gruntning haroratini orttiradi, binobarin, bug'ning 
yana suvga aylanishiga olib keladi. T og‘ jinslarida suv bugM ko‘p
59-rasm. 
Y e r o sti suvining p a y d o bo'lishi.
252

---

to ‘planadi, bu hoi ularning elastikligini orttiradi, gruntning yuqori 
bosim i natijasida b u g 1 yana havoga chiqadi. B undan m a ’lum
boMadiki, kondensatsiya jarayoni ikki yoqlama: u suv bugMni gruntga 
olib kiradi va undan olib chiqadi. T og‘li yerlarda, dashtlarda, doim iy 
muzlik hududlarda suv bug‘lari eng ko‘p kondensatsiyalashadi.
Yer osti suvlarining asosiy qism i atm osfera yog‘inlarining 
jinslar orasiga infiltratsiyasi natijasida hosil boMadi.