B. T. Toshmuhamedov

Platform alar-
L itosferaning geosinklinal stru k tu ralarid ek yirik, nisbatan 
tek ton ik a jih atid an , tu rg 'u n tu zilm alardan biri. Bu esa ularda 
tektonik harakatlari nihoyatda kam, kuchsiz nam oyon b o ‘lganligi, 
m agm a, asosan vulqon jarayonlarini lokal epizodik vujudga kelishi 
va aseysmikligi bilan ifodalanadilar.
Platform a — nisbatan tu rg ‘un burm alanib, m etam orflanib, 
intruziyalar joriylanib, (eniga 1000 km. gacha) konsolidalashgan 
Y er qobig'ining strukturasi b o ‘lib, serharakat m intaqalar aksi va 
ulardan hosil b o ‘lganlar. Platform alar o 'zin in g tuzulishiga binoan 
n o to ‘g ‘ri k o ‘pburchakli bo ‘lib, tom onlari geosinklinallarning chet 
uzilm alari bilan chegaralangan. M asalan: qadim gi Rus platform a- 
sining (toboykul tektonika sikligacha vujudga kelgan) shim oli- 
sh a rq iy c h e g a ra si R ib a c h iy -T im o n y arim o ro lid ag i Boykul 
geosinklinal sistemasining chetki uzilmalari bilan, sharqda kaledon-
143

---

gerqsin Ural geosinklinal chetki uzilmasi bilan, jan u b d a paleozoy- 
mezokaynozoy — Qrim, Kavkazoldi geosinklinallari bilan, janubiy- 
g 'arb d a-su d et, sventokshin, paleo-karpat va D obrudji geosink­
linallari bilan va sh im ol-g ‘arbda esa Skandinov yarim orolining 
baykul-kaledon geosinklinallari bilan chegaralangan. 0 ‘xshash 
siniq chiziqliklari-uzulm alar bilan, ular esa q o ‘shni geosinklinal- 
larning chetki uzilm alariga m os b o ‘lib, u lar bilangina qadimgi 
Sibir va shuningdek, boshqa platform a chegaralari belgilangan. 
S hunday qilib, qadim gi platform a bu m aydalangan yaxlit hu d ud , 
u la rn in g rivojlanishi bilan b o g ‘liq. G e o sin k lin a lla r q adim gi 
p latfo rm alarn i chegaralovchi tu zilm a, shu b ilan b ir q ato rd a 
platform alar ham geosinklinal m intaqalarning rolsi hisoblanadi.
Platform a va geosinklinallarning tuzilishi, keyingi h a r bir 
navbatdagi tektonika tsikllari boshlanishi bilan ularning faol bog‘lig‘i 
tufayli tuzilishlar qaytadan yangilanadi.
Platform adagi bir-biriga bogMiq, parallel ch u q u r uzilm alar 
a tro f geosinklinallar tufayli bunyod boMganlar. C hunki platform a 
jis m in i kesuvchi u z ilm a la r yon g e o sin k lin a lla rd a g i sistem a 
uzilm alariga parallel. U m um an platform a hu du did a bir-birining 
kesuvchi uzilm a — m adidliklar yo‘nalishi turini tashkil qilib, shu 
bilan birga aniq b ir y o ‘nalishga ega boMgan ichki p latfo rm a 
strukturalari y o ‘qligidan dalolat beradi. Lekin b iro r-b ir a tro f 
geosinklanalga yaqinlashish bilan ularning uzilm alar y o ‘nalishiga 
platform alarniki mos va shu yo‘nalishdagi uzilm alargina k o'proq 
tarqalgan boMadi. M asalan rus platform asining sharqiy qism ida 
m eridional, ja n u b id a esa kengligi yaqinroq uzilm alar rivojlangan. 
Platform aning m arkaziy qism ida asosan izom etrik tu zilm alar 
tarqalgan.
P latform aning p o ‘st tuzilishi asosan uch qavatli: c h o ‘kindi 
qatlam («C ho'kindi gMlofi») va granitli, bazaltli deb nom langan 
qavatlardan tuzilgan. O datda «C ho‘kindi gMlof» — kam o ‘zgargan, 
dislokatsiyalashm agan, zichlashm agan va ular bunday xususiyat- 
lariga muvofiq seysmotoMqinlaming sekin tezlik bilan oMkazayotgan 
jin slard an tuzilgan qatlam . U ning ostidagi, q atlam lar shiddatli 
o ‘zgaigan, metamorflashgan, dislokatsiyalashgan, intruziyalar bilan 
kesilgan jinslar tarkib topgan. Bu qatlam lar platform a tuzilm alarini
144

---

fu n d am entini tashkil qiladi. F u n d am en ti bilan g ‘ilof qatlam lari 
chegarasi ju d a keskin. Bunday g ‘ilof va q atlam larning fundam enti 
bir-b irlarid an keskin farqi platform alardagagina xos va ularning 
ikki yarusli tu z ilish in i ko ‘rsatadi. Lekin «granit» va «bazalt» 
q av atla rin in g c h e g a ra sin i p la tfo rm a la rd a o ‘z ifo d a sin i an iq
topm agan. C hunki K onorada yuzasi bilan bir qatorda seysmologiya 
tadqiqotlari asosida, yana ko‘plab, yuza chegaralari m avjud. U lar 
esa platform alam ing c h o ‘kindi qatlaridan, aw al geosinklinal geolo­
giya tarixida hosil b o ‘lgan qavatlar bir necha qatlam larga b o ‘linishi 
va ularning chuqurlikka qarab, zichligi oshishini ko'rsatad i.
P latform ada geologiya vaqt d avo m id a, u n ing geosinklinal 
rivojidan so ‘ng, asosan sayoz dengiz va k o n tin en tal form atsiya 
yotqiziqlari hosil b o ‘lgan. Tarkibi ham yirik m aydonlarda bir xil, 
masalan: Sibir va Shim oliy Amerika platform alam ing ordovik dav- 
rida — ohaktosh — dolom itli qavatlari, m s platform asining Yuqori 
b o ‘r — qumli — gilli, quyi b o ‘rda — mergel — yotqiziqlarini keltirish 
m um kin. L itofatsiyalarning o ‘zgarishi shu nch alik asta-sekinlik 
bilan sodir b o ia d ik i, hatto ayrim fatsiyalarning chegaralarining 
taxm iniy o ‘tkaziladi. Shuningdek, yotqiziqlarning qalinligi ham
asta-sekin o ‘zgaradi. Stratigrafiya yaruslarining bir xil yoshli yam s 
yotqiziqlarining qalinligi platform alarda (3-10) m arta geosinkli- 
nallarga qaraganda kam roq b o ‘ladi.
Platform alarda m agm a jarayonlari geosinklinallarga qaraganda 
kuchsizroq va turlari esa kam b o 'lad i, va asosan b azal’t vulqon 
jin slaridan tashkil topgan.
Platform alargan asosan nishabsiz qoyalik lekin ju d a ham qayta 
m aydonlarni ishqol qilgan, gorizontal h o latd a yotuvchi c h o ‘kindi 
jin sla rd a n tu z ilg an . U la r ta rk ib id a fu n d a m e n t b o ‘lak larn in g
uzilmalari bo ‘yicha harakati tufayli vujudga kelgan, ayrim tanaffusli 
b u rm alan ish lar uchray di. K uchliroq b u rm a la n ish la r faqatgina 
ayrim uchastkalardagina — qalin tuz qatlam lari m avjud b o ‘lgan 
botiqlarda (tuzli tektonika), q o ‘shni geosinklinallarga yaqinroq 
te rrito riy a la rd a , m a salan , S ib ir p la tfo rm a sin in g A n g a r-L e n a
botiqliklardagi, ja n u b -g ‘arb hissordagi, S ’guan botiqlikdagi va 
boshqa stru k tu rala rin i k o ‘rsatish m u m k in . U lar esa o ‘zining 
tuzilishi b ilan g eo sin k lin allard ag ilarg a y a q in lash g an b o ‘ladi.
145

---

Platform alarda surilm alar strukturalar uchram aydi. Shuningdek, 
ularda sezilarli regional va dislokayion m etam orfizm boMmaydi.
P la tfo rm a la m in g h o zirg i z a m o n rely e f sh ak li b o ‘y ic h a 
pasttekisliklardan iborat. Ayrim hollardagina ularning balandiliklari 
1000-1500 m etrga yetadi, m asalan: Yenisey kryaji, H im olay va 
boshqalar. Ularga esa atro f geosinklinallar ta ’siri faollashish tufayli 
hosil b o ‘lganlar.
P latform alarda g rav itatsion anom aliyaligi am p litu d asi va 
gradiyenti b o ‘yicha katta b o ‘lm agan m ozaikali tuzilishga ega va 
Yer p o ‘stining holati 1130 statik tu rg 'u n . Seysma faolligi past, 
shuningdek, geoterm ik gradiyenti (2-4) m arta geosinklinallarga 
nisbatan, ayniqsa uning qiym ati kristallashgan shitlarda kam. 
M agnit anom aliyasi m ozaik tuzulishga ega.