B. T. Toshmuhamedov

Minerallarning boshqa xususiyatlari. 
M inerallar issiqlik va 
elektr o ‘tkazuvchanlik, piroelektrik va pyezoelektrik xususiyatga 
ega. Shuningdek, eruvchanlik, alangada o ‘ziga xos rang berib 
yonishi, mazasi, hidi, kukunlari (talk, yarozit) ni yog‘dek qo'lga 
yuqishi va boshqa xususiyatlari ham bor.
Minerallarning hosil bo'lishi. 
M inerallar asosan, m a’lum 
termodinamik sharoitda hosil bo‘ladi. Hozirgi m a’lumotiarga ko‘ra, 
mavjud minerallarning asosiy qismi Yer qobig‘ining ichki qismida 
qaynoq magma (eritma) ning asta-sekin kristallanishida yoki uning 
mahsullari (gaz, par, qaynoq suv eritmalari va boshqalar) ning 
yon atrofdagi jinslar bilan o ‘zaro reaksiyaga kirishishidan hosil 
b o ‘ladi. Bularni 
birlamchi endogen minerallar 
deyiladi. U lar 
atm osfera, biosfera va gidrosferada ikkilam chi m inerallarga 
aylanadilar. Yerning ta ’sirida ustki qismida hosil bo'lgan bunday 
tabiiy birikmalar ekzogen m inerallar deb yuritiladi.
Ekzogen minerallar o ‘z navbatida Yer qobig‘ining ch o ‘kishi 
natijasida yoki magmaning ko‘tarilishi, tog‘ hosil qilish harakati 
natijasida yana boshqa bir holatga o‘tadilar. U lar bunday sharoitda 
turg‘un bo‘lmaydilar, yuqori harorat va bosim ta ’sirida yangi 
sharoitga moslangan metamorfogen minerallarga aylanadi.
Jins hosil qiluvchi ba’zi ma’dan minerallar
S o f elementlar. 
Sof elem entlarga platina (Rt), oltin (Au), 
kumush (Ag), olmos (C), grafit (C), oltingugurt (S), mis (Cu) 
va boshqalar kiradi. Bu guruh minerallari bitta kimyoviy element- 
dan yoki ikki xil elem ent aralashm asidan tashkil topgandir. Bular 
keng tarqalmagan (grafit va oltingugurtdan tashqari).
Sof elem entlar jins hosil qiluvchi elementlarga kirmaydilar. 
Bu m inerallar birgina kimyoviy elem entdan tashkil topgan sodda 
jismlardir.
O ltin
— Au. T a b ia td a n o to ‘g ‘ri d o n a la r, b a rg sim o n , 
dendritsim on bo ‘lib o ‘sgan, sof holda esa kam dan-kam kub
73

---

(kublar, oktaedrlar) shaklida, asosan sof tug‘ma holatda uchraydi. 
Qattikligi 2,5—3, solishtirma og‘irligi 15,6-19,0 g /sm 3 (tozasi — 
19,3 g /sm 3), rangi oltindek sariq, chizigM m etalldek sariq, 
metalldek kuchli yaltiraydi va eziluvchan. Ko‘pincha gidrotermal 
va sochilma konlarda uchraydi. Qimftiatbaho metall hisoblanadi.
Oltingugurt 
— S. Ko‘pincha yaxlit, ba’zan tupfoqsim on va 
kukunsimon uyum holida uchraydi. Kristallari piramida va kesilgan 
piramida, rombik shaklda b o ‘ladi. Ba’zan buyraksimon og‘iklar 
va surkalm a (vulqon otiluvchi rayonlarda) holda uchraydi. 
Qattikligi 1-2, solishtirma og‘irligi 2 g^sm3.
Rangi sariq, chizig‘i deyarli yo ‘q, qirralarida yaltiroqligi 
olm ossim on, sinishi yog‘li. O sonlikcha eriydi va yonganda 
oltingugurtli gaz SO, chiqaradi. Rezina sanoatida, qog‘oz ishlab 
chiqarishda, oltingugurt kislotasini olishda, portlovchi modda 
tayyorlashda va boshqa sohalarda qo‘llaniladi va ishlatiladi.
17-rasm.